Ways and Means of Preserving the Buryat Language Among Children

Cover Page

Cite item

Full Text

Abstract

The problem of preserving the native language still remains acute, especially among children. Childhood is a special period of human development, the child’s active acquisition of spoken language, the formation and development of all aspects of speech - phonetic, lexical, and grammatical. Our research shows that the number of preschool children who do not understand and do not speak their native Buryat language is increasing from year to year. A very specific situation has developed that requires analysis and special attention from authorities and educational structures and the general public. The author reflects on this and on the ways and means of preserving the native Buryat language in children's environment, shares his experience of conducting and the results of experimental activities on organizing a monolingual speech development environment in preschool educational organizations. The author describes the experience of organizing parent clubs to include parents in educational activities.

Full Text

Introduction (Введение)

Хүүгэдэй наhан имагтал ондоо, өөрын онсо янзатай хүнэй ажамидаралай үе. Энэл үедэ үхибүүн яряанай хэлэлгэтэй боложо эхилнэ, хэлэнэйнь фонетическэ, лексическэ, грамматическа талань хүгжэжэ эхилнэ. Эдир наhанай, сэсэрлигэй наhанай үе, тон хэлэлгэдэ оролгын эхин шата, энэл үедэ буряад үхибүүнэй үндэhэн хэлэлгэ хүгжөөхэ, нарижуулха тон шухала гээд тэмдэглэе. Энэл наhанай үедэ, хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ буряад хэлэн дээрэ оршон байдал тогтоожо, үхибүүдээ буряад арадайнгаа жэнхэни байдалда хамжуулха шухала. Бүри хоёр мянган хоёр ондо эрдэмтэ Т.П. Бажеева буряад хэлэнэй байдал тэмдэглэhэн байна. Эрдэмтэнэй бэшэhээр «буряад хэлэн илангаяа залуушуулай дунда тон үсөөнөөр хэрэглэгдэнэ, харилсаха үүргэеэ дүүргэнэгүй» [Бажеева, 2002, с. 3].

Буряад ороной, Агын, Усть-Ордагай тойрогой дэбисхэр дээгүүр гүрэн түрын ажабайдалда буряад хэлэ сахин хамгаалха, хүгжөөхэ зорилготойгоор олон тоото хэмжээнүүд ябуулагдана. Тиигэбэшье, буряад хэлэн һүүлэй жэлнүүдтэ шахардуу байдалда байhан зандаа. Илангаяа, сэсэрлигэй наhанай хүүгэдэй дунда буряад хэлэлгэ тон үсөөнөөр дуулдана.

Сэсэрлигэй наhанай хүүгэд үндэhэн бураяд хэлэеэ хэр мэдэнэб, мүн ажабайдалай оршомдо түрэлхи хэлэеэ хэрэглэнэ гээшэ гү, гэhэн асуудалда харюу бэдэржэ, шэнжэлэлгын ажал ябуулжа иимэ байдал элирүүлбэбди. Юрэнхыдөө, Агын, Усть-Ордаагай хүүгэдэй сэсэрлигтэ ябадаг 4874 хүүгэд үнгэргэгдэhэн шэнжэлэлгэдэ хабаадаhан байна. Тэдэнэй дунда буряад хэлэн дээрэ 483 хүүгэд буряад хэлэн дээрэ хандахада ойлгоно, дуугарна, 881 хүүгэд буряад хэлэн дээрэ хандахада ойлгоно, муугаар дуугарна гээд элирүүлэгдэбэ. Харин, 1253 хүүгэд, хүнэй хандахада зарим тэды ойлгоно, дуугарнагүй, 741 хүүгэд хүнэй хандахада ойлгоногүй, дуугарнагүй.

Наhанайнь хэмжээгээр хаража үзэбэл, иимэ байдал элирээд ерэбэ:

  • гурбан наhатайhаа дɣрбэтэй болотор үнгэргэгдэhэн шэнжэлэлгэдэ нэгэ мянга зуун жаран табан хүүгэд хабаадаhан байна. Тэдэнэй, далан найманиинь буряад хэлэеэ мэдэнэ, ойлгоно, дуугарна, наян табаниинь буряад хэлэн дээрэ хандахада ойлгоно, муугаар дуугарна. Харин, хоёр зуун табин гурбан хүүгэд зарим ɣгэнɣɣдые ойлгоно, буряадаараа дуугаржа шаданагүй, зургаан зуун наян долоон хүүгэд буряад хэлэн дээрэ хандахада ойлгоногɣй, дуугарнагɣй гээд манай шэнжэлэлгэ элирɣүлбэ;
  • дɣрбэ наhатайhаа, табатай болотор, нэгэ мянган зуун далан найман хүүгэд үнгэргэгдэhэн шэнжэлэлгэдэ хабаадаба. Тэдэнэй, наян табаниинь буряад хэлэеэ мэдэнэ, ойлгоно, дуугарна, хоёр зуун табаниинь буряад хэлэн дээрэ хандахада ойлгоно, муугаар дуугарна, гурбан зуун хорин хоёрынь, хүнэй хандахада зарим үгэнүүдые мэдэнэ, ойлгоно, дуугарнагүй, харин табан зуун далан гурбаниинь дуугарнагɣй гээд манай шэнжэлэлгэ элирɣүлбэ;
  • табан наhатайhаа зургаатай болотор, нэгэ мянган гурбан зуун гурбан хүүгэд үнгэргэгдэhэн шэнжэлэлгэдэ хабаадаба. Тэдэнэй, зуун дɣшэн хоёрынь буряад хэлэеэ мэдэнэ, ойлгоно, дуугарна, хоёр зуун жаран гурбаниинь буряад хэлэн дээрэ хандахада ойлгоно, муугаар дуугарна гээд элирүүлэгдэбэ. Харин, гурбан зуун хорин табаниинь хүнэй хандахада зарим тэды ойлгоно, дуугарнагүй, табан зуун наян табаниинь хүнэй хандахада ойлгоногүй, дуугарнагүй;
  • зургаан наhатайhаа долоон наhатай болотор, нэгэ мянган хоёр зуун арбан найман хүүгэд үнгэргэгдэhэн шэнжэлэлгэдэ хабаадаhан байна. Тэдэнэй, зуун далан найманиинь буряад хэлэн дээрэ хандахада ойлгоно, дуугарна, хоёр зуун жаран хоёрынь буряад хэлэн дээрэ хандахада ойлгоно, муугаар дуугарна гээд элирүүлэгдэбэ. Харин, гурбан зуун табин долоониинь хүнэй хандахада зарим тэды ойлгоно, дуугарнагүй, дүрбэн зуун арбан найман хүүгэд, хүнэй хандахада ойлгоногүй, дуугарнагүй. Нюдэндэ элеэр харагдахын тула, таблица соо оруулаад харая: нэгэдэхи таблица соо Yбэр Байгалай хизаарай Агын Буряад тойрогой байдал, хоёрдохи таблица соо Эрхүү можын Усть-Ордагай Буряад тойрогой байдал.

 

1-дэхи таблица – Yбэр Байгалай хизаарай Агын Буряад тойрогой байдал

 

 

Агын Буряад тойрогто

Хүүгэдэй наhан

Сэсэрлигтэ ябадаг хүүгэдэй тоо

Ойлгоно, дуугарна

Ойлгоно, муугаар дуугарна

Ойлгоно, дуугарна-

гүй

Ойлгоногүй, дуугарнагүй

3-тайhаа 4-тэй

558

71/12,7%

128 / 22,9%

210 / 37,6%

149 / 26,7%

4-тэйhөө 5-тай

549

74 /13,4%

162 /29,5%

213 / 38,7%

100 / 18,2%

5-тайhаа

6-тай

598

121 /20,2%

203 / 33,9%

200/ 33,4%

74 / 12,3%

6-тайhаа

7-той

630

146/ 23,1 %

207 / 32,8%

190/ 30,1%

87 / 13,8 %

Хамта

 

2335

412/ 17,6%

700 / 29,9 %

813 /34,8%

410/ 17,5%

 

2-дохи таблица – Эрхүү можын Усть-Ордагай Буряад тойрогой байдал

 

 

Усть-Ордаагай

Буряад тойрогто

Хүүгэдэй наhан

Сэсэрлигтэ ябадаг хүүгэдэй тоо

Ойлгоно, дуугарна

 

Ойлгоно, муугаар дуугарна

Ойлгоно, дуугарна-

гүй

 

Ойлгоногүй, дуугарнагүй

 

3-тайhаа 4-тэй

607

7(1%)

23(4%)

39(6%)

538(89%)

4-тэйhөө 5-тай

629

11(2%)

43(7%)

109(16%)

473(75%)

5-тайhаа

6-тай

715

21(3%)

60(8%)

125(17%)

507(71%)

6-тайhаа

7-той

588

32(5%)

55(9%)

167(28%)

331(56%)

Хамта

 

2539

71(3%)

181(7%)

440(17%)

1849(73%)

 

Таблица соо үгтэhэн, мүн хэлэгдэhэн тоонуудые хараад үзэхэдэ, буряад хэлэнэй байдалай жэлhээ жэлдэ сэсэрлигэй наhанай хүүгэдэй дунда шахардуу боложо байhаниинь элирнэ. Жэшээнь, ойлгодог, дуугардаг үхибүүдэй тоо жэлhээ жэлдэ үсөөн боложол байhаниинь элирбэ. Эндэ, эрдэмтэ методистнарай, багшанарай, психологуудай тэмдэглэhээр, гол шалтагааниинь гэхэдэ, мүнөө үеын, сэсрлигэй наhанай хүүгэдэй гэртэхин, гэртээ үхибүүдтэеэ үндэhэн хэлэн дээрээ хөөрэлдэнэгүй, хүүгэдтээ буряад хэлэн дээрээ ном уншанагүй гэхэ мэтэ болоно. Теэдшье, мянга юhэн зуун наяад, ерээд ондо түрэhэн, мүнөө үеын залуу гэртэхинэй олонхиниинь үндэhэн хэлэеэ өөһэдөөшье мэдэдэггүй байhаниинь бултанда мэдээжэ. Эндэhээ уламжалан, хоёрдохи шалтагааниинь гэхэдэ манай оршом байдалда буряад хэлэн олонхи ушарта хэрэглэгдэнэгүй.

Materials and methods (Материалы и методы)

Хэрэглэгдэhэн методүүд:

  • статистическа арга;
  • сэсэрлигүүдэй хүмүүжүүлэгшэдэй үнгэргэhэн болбосоролой ажаябуулгануудые ажаглалга;
  • эксперимент зураглалга;
  • сэсэрлигэй наhанай хүүгэдэй ажаябуулга ажаглалга.

Хэрэглэhэн зүйлнүүд:

− Россиин гүрэнэй гэгээрэлэй яаманай хоёр мянга хорин хоёр ондо сэсэрлигүүдтэ хэрэглэхэ сэсэрлигэй наhанай шэнэлэгдэhэн ФГОС баталагдаба гэhэн тогтоол1;

− Буряад республикын гүрэнэй «Сохранение и развитие бурятского языка в Республике Бурятия на 2021-2030 годы» [Об утверждении Государственной программы…, 2023] гэhэн программа.

Экспериментальна ажал эмхидхэлгэ, хүмүүжүүлэгшэдэй үнгэргэhэн болбосоролой ажаябуулгануудые ажаглалга, хүүгэдэй ажаябуулга ажаглалга ниитэлэл бэшэлгын үндэhэн боложо үгэнэ.

Discussion (Дискуссия)

Баримтанууд дээрэ үндэһэлэн харахада, эдэ хүүгэдэй түрэлхи хэлэниинь ород хэлэн болоод байна. Би 2015 ондо, буряад хэлэн «генетически родной, функционально второй» гэhэн ойлгосо оруулhанби. Мүнөө үедэ, энэшье ойлгосын зүб зандаа байhаниинь маргамаар, буряад хэлэмнай сэсэрлигэй наhанай хүүгэдэй дунда миин ярилсаанайшье, харилсаанайшье үүргэ дүүргэнэгүй ха юм. Тиимэhээ эдэ хүүгэдтэ ямар хэлэн үндэhэн хэлэн болоноб, гэhэн асуудал дамжаггүй гараад ерэнэ.

Ямар хэлэ үндэhэн хэлэн гээд тоохо болонобибди? Эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүдтэ хандая даа.

Филологиин эрдэмэй доктор, профессор Хазрет Заурбечевич Багироков «К вопросу о понятиях «Родной язык» и «Неродной язык» гэhэн статья соогоо иигэжэ бэшэнэ: «түрэлхи хэлэн» гэhэн ойлгосо «үнэдэһэн яһатанай хэлэн» гэhэн ойлгосотой таарншьегүй байжа болохо» [Багироков и др., 2012].

Эрдэмтэн Александр Николаевич Шовгенин «К вопросу разграничения понятий «родной язык», «первый язык», «второй язык», «неродной язык» в социолингвистических исследованиях» [Шовгенин, 2023] гэhэн статья соогоо «харилсаанда гол болоhон хэлэниинь түрүүшын хэлэн гээд элирүүлэгдэхэ, илангаяа бага наhанhаа хэрэглэгдэhэн hаа».

Буряадай эрдэм шэнжэлэлгын институдай эрдэмтэд, социологууд хүүгэдэй ажаябуулгада буряад хэлэнэй байдал шэнжэлжэ, иимэ байдал элирүүлhэн байна:

  1. «буряад хэлэн дээрэ hайнаар хэлэнэ» – 29,4%;
  2. «буряад хэлэн дээрэ муугаар хэлэнэ» – 23,2%;
  3. «буряад хэлэ мэдэнэгүй» – 48,1% иимэ дүнгүүдые абаад, эрдэмтэд иигэжэ бэшэнэ [Бурятский язык … 2020, с. 104].

Мүнөө хүүгэдэй оршом байдалда үндэhэн хэлэеэ яажа хүгжөөхэ гээшэб гэhэн асуудал олоной анхарал татана. «Национальная родительская ассоциация социальной поддержки семьи и защиты семейных ценностей» гэhэн эмхи зургаанай харюусалгата секретарь А.В. Гусевай тэмдэглэhээр «Россиин Федерациин арадуудай түрэлхи хэлэнүүдые хамгаалга болон hургуулида үзэлгын асуудалнууд Россиин Федерациин гүрэнэй болбосоролой болон үндэһэтэнэй гол асуудалнуудай нэгэн болоно» [Гусев, 2022, с. 7]. Саашань энэ хүнэй тэмдэглэhээр «2019 ондо Буряад уласай 27% сэсэрлигэй наһанай хүүгэд буряад хэлэеэ мэдэхэ байна. Харин Ямала-Ненецкэ автономно тойрогто түрэлхи хэлэн дээрээ гэртэхин хүүгэдтэеэ харилсанагүй. Чукотско автономно тойрогто түрэлхи чукотско, эвенскэ, эскимоско хэлэнүүд Анадырь хотын болбосоролой нэгэшье эмхи зургаануудта үзэгдэнэгүй» гэжэ бэшэнэ. Профессор Ф.В. Габышева багшанарта хандажа, «үндэhэн хэлэнүүдээ үеһөө үедэ үзэлгэ үндэһэн соёлдо зүб һайниие бүрилдүүлгэ бүридэһэн болон системнэ хандасатайгаар ябуулбал таарамжатай гэжэ «Концепция преподавания якутского языка, литературы и культуры в Республике Саха (Якутия): от замысла до реализации» [Концепция…, 2023, с. 9] гэжэ ном соогоо тэмдэглэһэн байна.

Доцент О.А. Дареева сэсэрлигэй наhанай хүүгэдые буряад хэлэндэ hургаха асуудалда анхаралаа хандуулдаг, эрдэмэй ниитэлэлнүүдые бэшэдэг байна, тиихэдээ «үндэһэн буряад хэлэеэ хүгжөөлгэ болон хамгаалалгада тон шухала үүргэ хүүгэдые эдир наһанһаань һургагалга болон хамжуулга дүүргэдэг байна» гэжэ бэшэнэ [Дареева, 2021].

В. Шпотова «Пути решения проблемы речевого развития детей в ДОО» гэhэн ниитэлэл соогоо «хүнэй наһанда хэлэлгын бии бололгодо байгаали тон бага саг үршөөдэг байна – эдир болон сэсэрлигэй наһан. Энэл үе аман хэлэлгэ хүгжөөлгын шухала шата байжа, саашанхи шатадаа бэшэгэй хэлэлгэ хүгжөөлгын үндэһэн боложо үгэнэ» [Шпотова, 2023]. Эдэ, мүн ондоошье шэнжэлэлгэнүүдые уншаад, согсолходо мүнөө үеын сэсэрлигэй наhанай буряад хүүгэдэй үндэhэн хэлэниинь ород хэлэн болоно гү? Эндэhээ уламжалан бүришье орёо асуудал гараад ерэнэ. Ерээдүйн сагта эдэ хүүгэдэймнай буряадаар дуугарха, дундаа харилсаха байдалынь үсөөрхэ, өөһдынгөө хүүгэдтэ үндэhэн хэлэеэ дамжуулхань тон орёо болоод байна. Яагаад, ямар арга хэрэглэжэ, үндэhэн хэлэеэ аршалха, саашань хүгжөөхэ болонобибди?

Results (Результаты)

Энэ асуудал шиидхээд туршаха зорилготойгоор 2020 онhоо хэдэн аймагуудай, мүн Улаан-Yдэ хотын арбан табан сэсэрлигүүдтэ «Монолингвальная речевая развивающая среда на бурятском языке в дошкольных образовательных организациях» гэhэн түсэл экспериментальна, туршалгын аргаар ябуулжа эхилhэн байнабди.

Түсэлэй гол шэглэлынь гэхэдэ, сэсэрлигэй наhанай хүүгэдэй юрэнхы хүгжэлтэ, тэдэнэй үүсхэл, эдэбхи болон зохёохы арга хүмүүжүүлэгшэдтэй, хүгжэмэй хүтэбэрилэгшэтэй, тамирай инструктортай, болбосоролой нэмэри праграмма нэбтэрүүлдэг багшанартай суг хамта ажаллалгын журамда үндэhэлэн үндэhэн соёлой оршом байдал, дүрбэн тэгшэ хүгжөөлгын байдал тогтоохо болоно. Хүүгэдые зүбөөр оршон байдалтай ниитэлэлүүлхэ (социализировать), психологическа, физическэ хүгжэлтэдэнь нүлөөлжэ, үндэhэн хэлэлгэ хүгжөөхэ зорилготойгоор сэсэрлигэй бүхы болбосорол-хүмүүжэлэй байдал буряад хэлэн дээрэ эмхидхэhэн байнабди. Тиигэжэ, «монолингвальная речевая среда на родном языке» гэhэн технологи нэбтэрүүлжэ эхилээбди. Юундэ энэ технологиин үүргэ тон харюусалгатай, үргэн дэлисэтэйб гэхэдэ, эрдэмтэ психологуудай, методистнарай тэмдэглэhээр хүнэй хэлэлгын бии бололгодо үхибүүнэй эдир болон бага наhан аргагүй ехэ удха шанартай гэжэ ойлгонобди, тиимэhээ хүнэй хүгжэлтын энэ наhанда онсо анхарал хандуулха тон шухала байна. Энэ үеhөө эхилжэ эдэбхитэйгээр энэ технологи хэрэглэлгэ шухала байна гэжэ манай туршалга элирүүлэн баталаа.

Энэ технологиин нэгэдэхи заршам, хүүгэдэй сэсэрлигтэ хуурмаг шэнжэтэй, зохёомол байдал тогтоожо буряад хэлэнэй дүрэ бии болголго болоно. Нэгэдэхи багашуулай бүлгэмдэ, буряад хэлэнэй оршон байдал тогтоожо, хүүгэдые буряад хэлэлгэ хадуун абхуулжа hургаха гэhэн зорилго бэелүүлэгдэнэ. Энэ эгээл хүшэр үе, буряад хэлэн дээрэ юумэ хэлэхэдэ ойлгодоггүй хүүгэдэй хүмүүжэл болбосоролой ажаябуулга эмхидхэлгэ болоно. Тиигэбэшье компенсаторна хандаса хэрэглэжэ ажаябуулга эмхидхэгдэhэн. Сэсэрлигэй наhанай багашуултай (2-4 болотор) энэ ажал эмхидгэгдэhэн.

Технологиин хоёрдохи заршам, нэмэри, үндэhэн соёлой үндэhэ hууритай программануудые зохёожо, болбосоролой байдалда нэбтэрүүлгэ болоно. Энэ заршам бэелүүлхын тула хэдэн парциальна программанууд зохёогдоо. Сэсэрлигэй болбосоролой гүрэнэй федеральна эрдэм hуралсалай стандартын художественно-эстетическэ шэглэл гүнзэгырүүлэн бэелүүлхын тула «Уран гархан» гэжэ программа Хэжэнгын аймагай «Жаргал» сэсэрлигэй багшанар Амгалан Аюшеевна Доржиева, Билигма Дондокдоржиевна Анзанова гэгшэд найруулан зохёоhон байна. Программын модульнууд гэхэдэ «Хүхюутэй хургаханууд», «Уран баримал», «Һэеы даралга», «Шэдитэ морин hүүл». «Хүхюутэй хургаханууд» гэhэн модуль гурбатайhаа таба наhатай болотор хүүгэдые заншалта бэшэ зуралгын техникэтэй танилсуулна, хурганай нугархайнуудые хүгжөөхэhөө гадна, ухаан бодолойнь, хадуун абалгын, hанан абалгын, бодомжолхо шадабариин эхин компонентнуудые бүрилдүүлэн хүгжөөнэ. Энэ программын аргаар үхибүүдые буряад арадай угалзануудтай танилсуулна, тэдэнэй уран hайханай зохёон байгуулгын шадабари заншалта болоогүй зуралгын аргаар хүгжөөнэ, уран hайханай урлалда hонирхол, түрэл байгаалида, буряад арадай ёhо заншалда дурлал, хүндэшэ хандалга хүмүүжүүлнэ. «Уран баримал» гэhэн модуль таба наатайhаа зургаа наhатай болотор нэбтэрүүлэгдэжэ, хүүгэдые дабhатай талхаар юумэ бүтээлгын аргануудтай, гурим hубарилнуудтай танилсуулна, талхаар бүтээлгын урлалда hонирхол татуулна. «Һэеы даралга» гэhэн модуль зургаа наатайhаа долоон наhатай болотор нэбтэрүүлэгдэжэ, хүүгэдые хониной нооhонтой болон нооhоной шэнжэтэй танилсуулжа, нооhоор зураг зураха, нойтон нооhо даралга, хуурай нооhо даралга гэhэн техникэнүүдтэй, тэдэнэй хэрэгсэлнүүдтэй танилсуулна. «Шэдитэ морин hүүл» гэhэн модуль зургаа наатайhаа долоон наhатай болотор нэбтэрүүлэгдэжэ, хүүгэдые мориной үһэнтэй болон үһэнэй шэнжэтэйнь танилсуулна, мориной үүөөр хэгдэhэн бүтээлнүүдтэ hонирхол татуулна, буряад арадай ёhо заншалнуудта хамжуулна. Мүн тиихэдэ, үхибүүдые мориной үhэ hамнаха, үнгыень тааруулха, мушхаха, эмирхэ, гүрэхэ аргануудтай танилсуулна, бүтээлнүүдые хэжэ hургана. Программын модульнуудые бэелүүлгын хамагайнь шухалань ажаябуулгын үедэ хүүгэдэй буряад хэлэлгэ хүгжөөлгэ, арадайнгаа үндэhэн соёлдо хамжуулга болоно. Авторнуудай тэмдэглэhээр «Уран гархан» гэhэн парциальна программа нэгэ хэлэнэй байдалда үндэhэн соёлой байдал тогтоожо сэсэрлигэй наhанай хүүгэдые түрэл арадайнгаа ёhо заншалтай, соёлтой танилсуулха, тэрээндэ хамжуулха гэhэн зорилготой» [Парциальная…, 2021, с. 4].

Хоёрдохи парциальна программа «Аман үгын абдар» сэсэрлигэй болбосоролой гүрэнэй федеральна эрдэм hуралсалай стандартын «Хэлэлгэ хүгжөөлгэ» гэhэн болбосоролой шэглэл гүнзэгырүүлнэ. Энэ программа буряад арадай аман зохёолтой танилсуулха зорилгготойгоор багшанар Дарима Батуевна Дашиева, Дыжит-Ханда Цырен-Дондоковна Санжаева гэгшэд зохёоhон. Би өөрынгөө «Развитие устной речи младших школьников: теория и практика» гэhэн монографи соогоо «Удхынгаа талаар үндэр хэмжээнэй аман зохёол зоной ажабайдал, түүхэ, ёhо заншал шэнжэлхэдэ сэгнэшэгүй үүргэтэй» гэжэ тэмдэглэнэб, [Содномов, 2005, с. 23] тиимэhээ энэ программын эрилтээр буряад арадай аман зохёолтой танилсуулхадаа, арадайнгаа түүхэтэй, абари зантай, ёhо заншалтай танилсуулна. Хүүгэд арадай аман зохёолой бага жанрнуудые сээжэлдэхэдээ, удха дээрэнь хүдэлхэдээ хэлэлгэеэ хүгжөөнэ.

Гурбадахи парциальна программа «Хүхюухэн хонхонууд», авторнуудынь Светлана Баировна Бадмаева, Должид Дашиевна Ванчижуй. Авторнуудайнь тэмдэглэhэнэй ёhоор «Хонгёохон хонхонууд» гэhэн программа – 3-7 наhатай хүүгэдэй художественнэ-эстетическэ талаhаань хүгжөөхэ гэhэн зорилготой. Энэ программын эрилтээр хүгжэм шагнажа, дуу дуулажа, хүгжэмэй инструментнүүд дээрэ наадуулжа hургана. Хүгжэмэй репертуар буряад арадай классическа мүн мүнөө үеын дуунуудтай танилсуулна [Бадмаева и др., 2021, с. 3].

Технологиин гурбадахи заршам, гэртэхиниие хамжуулан ажал ябуулга. болбосоролой гүрэнэй эрдэм hуралсалай федеральна стандартын эрилтын ёhоор гэртэхиниие хамжуулга заабол байха ёhотой юм. Педагогикын эрдэмэй доктор, Үбэр байгалай хизаарай университедэй профессор Александра Ивановна Улзытуева иигэжэ бэшэнэ: «үндэhэн соёлой идентичность бүрилдүүлгэдэ гэртэхинэй үүргэ ехэ» [Улзытуева, 2011, с. 75]. Энэ заршам бэелүүлгэ аргагүй удха шанартай, хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ гэртэхинтэй хүдэлэлгэ, болбосоролой ажаябуулгада хамжуулга тон нарибшалан эмхидхэгдэнхэй. Жэшээнь, Хэжэнгын аймагай «Сэсэг» гэhэн сэсэрлигтэ залуу бүлэнэрэй «Сэсэг» гэжэ нэрэтэй бүлгэм байгуулагданхай. Тэрэ бүлгэмэй гол зорилгонь гэхэдэ: хүүгэдэй физическэ, психологическа хүгжэлтэдэ онсо анхарал хандуулжа, таарамжатай байдал тогтоолго. Клубэйнгээ дэргэдэ элдэб олон түсэлнүүдые бэелүүлнэ. Эдэ түсэлнүүдтэ залуу гэртэхин аргагүй дуратайгаар хабаададаг байна. тиигэжэ, «Эсэгэ байха ямар ехэ жаргал бэ!». Энэ түсэлэй документнуудые абажа харахадамнай, гол зорилгонь, тодорхой зорилгонуудынь яб байса бэшээтэй байhаниинь hайшаалтай.

Yхибүүдэй хүгжэлтэдэ, хүмүүжүүлдэ эсэгын үүргэ аргагүй ехэ, энээн тухай энэ ссылкээр ороод хаража болоно: https://youtu.be/ROC5ank690k (энэ видео 2023 оной декабриин 27-до нээгдэн харагдана) [Какое счастье…, 2018].

Энэ түсэл бэелүүлгэ тухай сэсэрлигэй ахалагша хүмүүжүүлэгшэ Геля Баировна Цындежапова иигэжэ хэлэнэ «эсэгэнэрэй үүргэ ехэ, тэдэнэр хүүгэдтэеэ дуунуудые, шүлэгүүдые, оньhон үгэ болон таабаринуудые сээжэлдэнэ. Эсэгэнэрынь хүүгэдтэеэ сүлөө сагаа үнгэргэхэдээ, тэдэнэй hайнаар ойлгодог, дүтэ харилсаатай болоно».

Гэртэхинтэй хамта мүн баhа «Сугтаа уншанабди!» гэhэн түсэл бэелүүлэгдэнэ. Эсэгэнэр үхибүүдтэеэ хамта буряад арадай онтохонуудые, уран зохёолшодой бүтээлнүүдые уншана, удхаарнь хөөрэлдэнэ. Сэсэрлигэй хүмүүжүүлэгшэдэй хэhэн ажал түрэлхи хэлэеэ хүгжөөлгэдэ аргагүй ехэ үүргэтэй, энээн тухай энэ ссылкээр ороод хаража болоно: https://youtu.be/QgL9BhiYp0Q. (энэ видео 2023 оной декабриин 27-до нээгдэн харагдана) [Хэжэнгэ-2022…, 2022]. Иимэ ажал эмхидхэхэдэ хүүгэдэй буряад хэлэлгэнь хүгжэнэ, тэдээндэ түрэлхи хэлэндээ дурлал хүмүүжүүлэгдэнэ. А.В. Гусевэй тэмдэглэhээр «түрэлхи хэлэ үзэлгэдэ гэртэхиниие хамжуулга ехэхэн удхатай, бүлэдөө үнгэргэгдэһэн элдэб хэмжээнүүд нигүүлэсхы нүлөө үзүүлнэ» [Гусев, 2022, с. 9].

Мүн баhа хүүгэдэй буряад хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ этнокультурна байдал тон ехэ үүргэтэй, жэшээлхэдэ Улаан-Yдэ хотын 52-дохи «Ая-ганга» гэhэн хүүгэдэй сэрлигтэ буряад арадай ёһо заншалтай, байдалтай, мүн бэе махабадаа һорихо, эрын гурбан наадантай, хүгжэмтэй танилсуулха таарамжатай оршон байдал тогтоондонхой [Содномов, 2020, с. 24].

2020 онhоо үнгэргэгдэhэн экспериментальна ажал тусхай дүнгүүдые харуулна. 2020 ондо буряад хэлэлгэ ойлгодоггүй байhан хүүгэдтэй ехэхэн ажал ябуулжа, гурбан прациальна программа бэелүүлжэ, тусхай онсо системээр ажаллажа яhала дүнгүүдые туйлабабди. Буряад хэлэлгэ хэр хадуун абадаг болобо гээшэб, буряад хэлэн дээрээ юрэ хирээр хөөрэлдэдэг болобо гү гэжэ элирүүлхэ зорилготойгоор мониторинг үнгэргэhэн байнабди.

Хүүгэдээ наададаг нааданхайнуудые, хэрэглэдэг хэрэгсэлнүүдые тематическа бүлэгүүдээр хубаагаад, абаад ерэхыень, харуулхыень, олоной дунда олохыень идханабди.

Юумэнэй нэрэнүүдые тэмдэглэhэн зурагууд, бодото юумэнүүд хэрэглэгдээ.

  1. Бүлэ: хүбүүн, басаган, үхибүүд, папа (аба), мама (эжы, иибии), аха, эгэшэ, баабай (таабай), эжы (төөбии, төөдэй, теэбии).
  2. Зэрлиг амитад: баабгай, үнэгэн, шандаган, шоно, заряа.
  3. Хэрэгсэлнүүд: халбага, шанага, аяга, хутага, табаг.
  4. Эдеэ хоол: хилээмэн, тоhон, загаhан, hүн, үндэгэн.
  5. Хүнэй бэеын хуби: нюдэн, үһэн, хамар, шэхэн, гар.

Yнгэргэгдэhэн методиконь.

Нэгэдэхи вариант

- Манай сэсэрлигтэ олон нааданхайнууд бии. Намда баабгай абаад ерышдаа. Ямар бэрхэбшидаа! Намда шандага (үнэгэн, шоно, мори, нохой, хони, ямаа, үхэр, гахай) абаад ерышдаа.

Хоёрдохи вариант

- Кухня соо ороод, абаад харуулхыень идхаха. Намда халбага (hэрээ, аяга, халбага, хутага, табаг, хилээмэ, тоhо, загаhа, hү, үндэгэ) абаад үгэ даа.

Гурбадахи вариант

- Кухня соо ороод, абаад харуулхыень идхаха. Намда хартаабха, (үгэрсэ, морхооб, hонгино, мангир) абаад үгэ даа.

Дүрбэдэхи вариант

- Хүнэй бэеын хуби бэеэ дээрээ харуулхыень идхаха.

Глаголнуудые ойлгоhыень, хэлэлгэдээ хэрэглэжэ шададаг байhыень элирүүлхэ зорилготойгоор зураг харуулаад юу хэнэб? юугээр нааданаб? Хэн юу хэнэб? Гэhэн асуудалнууд табигдаа.

Юу хэнэб? Харюугай вариантнууд: наадана, шабана, зурана, дуулана, хатарна, харана, эдеэлнэ г.м. Хүбүүн наадана, хүбүүн шабана, хүбүүн харана, басаган дуулана. Хүбүүн ном уншана. Басаган дуу дуулана. Басаган зураг зурана. Басаган дуу дуулана. Басаган амhарта угаана.

Юугээр нааданаб? Харюугай вариантнууд: машинаар, күбигээр, хүүхэлдэйгээр, амhартаар. Хүбүүн машинаар наадана. Хүбүүн күбигүүдээр наадана. Басаган куклээр (хүүхэлдэйгээр) наадана. Басаган амhартаар наадана.

Хэн юу хэнэб? Харюугай вариантнууд: хоргодоно, бэдэрнэ, халуудана, сухалдана, баярлана. Басаган хоргодоно. Хүбүүн бэдэрнэ. Эжы халуудана. Басаган ном бэдэрнэ. Басаган стол доро хоргодоно. г.м.).

Тэмдэгэй нэрэнүүдые ойлгоhыень, хэлэлгэдээ хэрэглэжэ шададаг байhыень элирүүлхэ зорилготойгоор зураг харуулаад.

Хэн ямар бэ? Харюугай вариантнууд: зүрхэтэй, бэлигтэй, hайн hанаатай, ухаатай, эшэмхэй, хурдан, хүсэтэй, сэбэрхэн. Зүрхэтэй хүбүүн. Эшэмхэй басаган. Энэ хүбүүн бэлигтэй. Минии эжы hайн hанаатай.

Холбоо хэлэлгэ хадуун абаха шадабари элирүүлхэ ажалай гол зорилгонь, текст хэр хадуун абаад, асуудалнуудта харюусажа шаданаб гэжэ элирүүлхэ. Энэ шадабари «Зөөлэн бүхые диилэхэб» гэжэ текст дээрэ үндээлэн үнгэргэгдэбэ. Шэнжэлэлгын ябаса: Асуудал буряад хэлэн дээрэ табихада, ородоор гү, али буряадаар харюусахыень дурадхаха. Асуудал ород хэлэндэ оршуулжа болохогүй. Мониторингын ажал ябуулхадаа энэ гурбадахи таблица дүүргэхэ эрилтэ байгаа.

 

3-дахи таблица – Холбоо хэлэлгэ хадуун абаха шадабари элирүүлгэ

№

ФИО

Аюр хүбүүн үдэшэлэн юу хэжэ hуугааб?

Аюр зураг зуража байтараа яагааб?

Аюрай эжы юун гэжэ хэлээб?

Эжынгээ «зөөлэн бүхэдэ диилдэхэеэ hанаа» гэхэдэ Аюр яагааб?

Аюр «зөөлэн бүхэ» гээшые мэдэхэ байгаа гү?

1

Аюр Б.

+

+

+

+

-

2

Таня К.

+

+

+

+

+

…

 

 

 

 

 

 

 

Нэгэ hуралсалай жэл болоод, хүүгэд иимэ дүн харуулба. Дүрбэдэхи таблица анхаржа харагты.

 

4-дэхи таблица – Нэгэдэхи hуралсалай жэлэй дүнгүүд

Буряад хэлэ мэдэлгын хэмжээн

Экспериментын эхин. 2020 оной октябрь hара

Экспериментын дунда

2021 оной май hара

Ойлгоно, дуугарна

4,5 %

48 %

Ойлгоно, муугаар дуугарна

29,9 %

16 %

Ойлгоно, дуугарнагүй

16,4 %

8 %

Ойлгоногүй, дуугарнагүй

49,2 %

28 %

 

2022-2023 hуралсалай жэлнүүдтэ үнгэргэhэн ажалай дүн согсологдоо. 2023 оной май hарада экспериментын дүн гаргахадамнай иимэ дүн харуулагдаба. Энэ табадахи таблица соо харуулагдана.

 

5-дахи таблица – Гурбадахи hуралсалай жэлэй дүнгүүд

Буряад хэлэ мэдэлгын хэмжээн

Экспериментын дунда

2023 оной май hара

Ойлгоно, дуугарна

61 %

Ойлгоно, муугаар дуугарна

-

Ойлгоно, дуугарнагүй

38,1 %

Ойлгоногүй, дуугарнагүй

-

 

Conclusion (Заключение)

Сэсэрлигэй наhанай хүүгэдэй буряад хэлэлгэ хүгжөөхэ ажалдаа «Монолингвальная речевая развивающая среда на бурятском языке в дошкольных образовательных организациях» гэhэн түсэл экспериментальна, туршалгын аргаар ябуулжа эхилhэмнай аргагүй дүнтэй байhаниинь мониторинг гэршэлнэ.

Тиимэhээ, үхибүүдэй хэлэндэ орожо байха үеһээнь эхилээд лэ үндэhэн түрэлхи хэлэндэнь хамжуулха, үндэhэн түрэлхи хэлэлгыень хүгжөөхэ шухала гээд баримталха байнабди. Хэрбэеэ, хара бага наhанhаа үндэhэн хэлэн дээрэнь ажаябуулгыень эмхидхэбэл, буряад хэлэеэ hайн мэдэдэг, түрэлхи хэлэн дээрээ дуугардаг болохо байна. Yндэhэн хэлэн дээрэ дуугардаг болоhон хүүгэд, сэсэрлигээ дүүргэхэдээ ород, буряад хэлэнүүдтэй болохо байна. Энэ баримтаhаа уламжалан, иимэ байдалда өөдөө болоhон үхибүүд хоёр хэлэ тэгшэ мэдэдэг эдэбхитэй билингвалнууд боложо, hургуулида ороходоо ондоошье хэлэнүүдые эзэмдэн үзэхэ аргатай болоно.

1 Приказ Министерства образования и науки РФ от 17 октября 2013 г. №  1155 «Об утверждении федерального государственного образовательного стандарта дошкольного образования», изменения от 8 ноября 2022 г.

×

About the authors

Sonombal Ts. Sodnomov

Buryat Republican Institute of Educational Policy; Center for Native Languages and Cultures of the Peoples of the Russian Federation of the Russian Academy of Education

Author for correspondence.
Email: sodnomov65@mail.ru
ORCID iD: 0000-0002-9276-0925

Doctor of Pedagogical Sciences, Professor; Chief Expert

Russian Federation, Ulan-Ude; Moscow

References

  1. Badmaeva S. B., Vanchizhuy D. D. (2021). Partial educational program for musical education of preschool children “Hongyoohon khonkhonuud”. Ulan-Ude, 2021. 40 p.
  2. Bagirokov Kh. Z., Blyagoz Z. U. (2012). On the issue of the concepts of “native language” and “non-native language”. Bulletin of the Adygea State University. Series 2: Philology and art history. 2: 130-133. EDN PIBNTN.
  3. Bazheeva T. P. (2002). Social and linguistic aspects of the formation of early (children’s) Buryat-Russian and Russian-Buryat bilingualism. Ulan-Ude: Buryat Scientific Center of the Siberian Branch of the Russian Academy of Sciences, 2002. 152 p. EDN WZKCCN.
  4. Buryat language in the regions of Russia, Mongolia and China: state, problems, factors and developments: monograph / rep. ed. D. D. Badaraev. Ulan-Ude: Buryat State University Publishing House, 2020. 256 p.
  5. Dareeva O. A. (2021). Experience in implementing the State Program of the Russian Federation "Development of Education" on the example of teaching the Buryat language in preschool educational organizations in the Republic of Buryatia. Pedagogy. Questions of theory and practice. 6(1): 62-67. doi: 10.30853/ped210006. EDN HJYEIT.
  6. Dorzhieva A. A., Anzanova B. D., Akhmadeeva G. G. [et al.]. (2021). Partial educational program for preschool education in visual arts “Uran Garkhan “Skillful Hands” for children from 3 to 7 years old. Ulan-Ude, 2021. 55 p.
  7. Gabysheva F. V., Semenova S. S. (2023). The concept of teaching the Yakut language, literature and culture in the Republic of Sakha (Yakutia): from concept to implementation. Yakutsk: Yakut Republican Printing House named after. Yu. A. Gagarina, 2023. 127 p.
  8. Gusev A. V. (2022). Current issues of involving parents in teaching the languages of the peoples of the Russian Federation. Bulletin of Education of the Khabarovsk Territory. 3(11): pp.7-10.
  9. Hezhenge 2022. Khuүgedey-turelkhidey hamtyn tusel “Sugtaa unshanabdi!” “Shony mehelhen shandagan” (2022). Available at: https://youtu.be/QgL9BhiYp0Q (accessed 27 December 2023).
  10. On approval of the State Program of the Republic of Buryatia “Preservation and development of the Buryat language in the Republic of Buryatia for 2021-2030”: Decree of the Government of the Republic of Buryatia dated December 28, 2020 No. 816 Ulan-Ude (2023). Available at: https://docs.cntd.ru/document/571091607 (date of access:04.12 2023).
  11. Shovgenin A. N. (2023). On the issue of distinguishing the concepts of “native language”, “first language”, “second language”, “non-native language” in sociolinguistic research. Russian Linguistic Bulletin. 8(44). doi: 10.18454/RULB.2023.44.19. EDN UABNFG.
  12. Shpotova V. (2023). Ways to solve the problem of speech development of children in preschool education. Available at: https://xn--j1ahfl.xn--p1ai/librar (accessed 11 December 2023).
  13. Sodnomov S. Ts. (2005). Baga nahanay huragshadai aman khelelge hүgzhoөөlge: һurgalgyn theory bolon practice [Development of oral speech of junior schoolchildren: theory and practice of teaching]. Ulaan-Ude: Buryaadai Gurenei University Heblel, 2005. 159 p.
  14. Sodnomov S. Ts. (2020). Development of the native Buryat speech of preschool children as the basis for the formation of global competencies. Scientific and methodological journal Search. 5(73): pp. 21-24. EDN GETRWU.
  15. Ulzytueva A. I. (2011). Cultural-dialogical development of preschoolers in conditions of bilingualism: monograph. Moscow: Flinta: Nauka, 2011. 157 p.
  16. What a joy it is to be a father!!! (2018). Available at: https://youtu.be/ROC5ank690k (date of access: 27.12 2023).

Supplementary files

Supplementary Files
Action
1. JATS XML
Download

Согласие на обработку персональных данных с помощью сервиса «Яндекс.Метрика»

1. Я (далее – «Пользователь» или «Субъект персональных данных»), осуществляя использование сайта https://journals.rcsi.science/ (далее – «Сайт»), подтверждая свою полную дееспособность даю согласие на обработку персональных данных с использованием средств автоматизации Оператору - федеральному государственному бюджетному учреждению «Российский центр научной информации» (РЦНИ), далее – «Оператор», расположенному по адресу: 119991, г. Москва, Ленинский просп., д.32А, со следующими условиями.

2. Категории обрабатываемых данных: файлы «cookies» (куки-файлы). Файлы «cookie» – это небольшой текстовый файл, который веб-сервер может хранить в браузере Пользователя. Данные файлы веб-сервер загружает на устройство Пользователя при посещении им Сайта. При каждом следующем посещении Пользователем Сайта «cookie» файлы отправляются на Сайт Оператора. Данные файлы позволяют Сайту распознавать устройство Пользователя. Содержимое такого файла может как относиться, так и не относиться к персональным данным, в зависимости от того, содержит ли такой файл персональные данные или содержит обезличенные технические данные.

3. Цель обработки персональных данных: анализ пользовательской активности с помощью сервиса «Яндекс.Метрика».

4. Категории субъектов персональных данных: все Пользователи Сайта, которые дали согласие на обработку файлов «cookie».

5. Способы обработки: сбор, запись, систематизация, накопление, хранение, уточнение (обновление, изменение), извлечение, использование, передача (доступ, предоставление), блокирование, удаление, уничтожение персональных данных.

6. Срок обработки и хранения: до получения от Субъекта персональных данных требования о прекращении обработки/отзыва согласия.

7. Способ отзыва: заявление об отзыве в письменном виде путём его направления на адрес электронной почты Оператора: info@rcsi.science или путем письменного обращения по юридическому адресу: 119991, г. Москва, Ленинский просп., д.32А

8. Субъект персональных данных вправе запретить своему оборудованию прием этих данных или ограничить прием этих данных. При отказе от получения таких данных или при ограничении приема данных некоторые функции Сайта могут работать некорректно. Субъект персональных данных обязуется сам настроить свое оборудование таким способом, чтобы оно обеспечивало адекватный его желаниям режим работы и уровень защиты данных файлов «cookie», Оператор не предоставляет технологических и правовых консультаций на темы подобного характера.

9. Порядок уничтожения персональных данных при достижении цели их обработки или при наступлении иных законных оснований определяется Оператором в соответствии с законодательством Российской Федерации.

10. Я согласен/согласна квалифицировать в качестве своей простой электронной подписи под настоящим Согласием и под Политикой обработки персональных данных выполнение мною следующего действия на сайте: https://journals.rcsi.science/ нажатие мною на интерфейсе с текстом: «Сайт использует сервис «Яндекс.Метрика» (который использует файлы «cookie») на элемент с текстом «Принять и продолжить».