Белки теплового шока на поверхности опухолевых клеток как мишени для противоопухолевой терапии
- Авторы: Макарова А.О.1,2, Костенко В.В.1,2, Овсяникова О.В.1,2, Свирщевская Е.В.1, Луценко Г.В.1, Сапожников А.М.1
-
Учреждения:
- ФГБУН “Институт биоорганической химии им. академиков М.М. Шемякина и Ю.А. Овчинникова” РАН
- ФГБУО ВО “Московский государственный университет им. М.В. Ломоносова”
- Выпуск: Том 50, № 3 (2024)
- Страницы: 218-230
- Раздел: Статьи
- URL: https://journals.rcsi.science/0132-3423/article/view/261462
- DOI: https://doi.org/10.31857/S0132342324030027
- EDN: https://elibrary.ru/OAKNVU
- ID: 261462
Цитировать
Аннотация
Согласно данным ВОЗ, онкологические заболевания являются причиной смерти ~5 миллионов человек ежегодно. На сегодняшний день не существует универсального решения борьбы с раком, несмотря на выдающиеся достижения в области радиотерапии, химиотерапии и иммунотерапии. В связи с этим существует необходимость в разработке новых подходов к противоопухолевой терапии, в частности основанных на поиске и использовании таргетных молекул, позволяющих с высокой эффективностью убивать опухолевые клетки различного типа, не оказывая при этом значительного токсического воздействия на здоровые органы и ткани. В данном обзоре представлены характеристика основных белков семейства белков теплового шока (HSP), особенности их экспрессии в опухолевых клетках и возможности использования моноклональных антител к этим белкам в качестве направляющего вектора для противоопухолевой иммунотерапии.
Полный текст
Об авторах
А. О. Макарова
ФГБУН “Институт биоорганической химии им. академиков М.М. Шемякина и Ю.А. Овчинникова” РАН; ФГБУО ВО “Московский государственный университет им. М.В. Ломоносова”
Email: amsap@mail.ru
Россия, 117997 Москва, ул. Миклухо-Маклая, 16/10; 119991 Москва, Ленинские горы, 1
В. В. Костенко
ФГБУН “Институт биоорганической химии им. академиков М.М. Шемякина и Ю.А. Овчинникова” РАН; ФГБУО ВО “Московский государственный университет им. М.В. Ломоносова”
Email: amsap@mail.ru
Россия, 117997 Москва, ул. Миклухо-Маклая, 16/10; 119991 Москва, Ленинские горы, 1
О. В. Овсяникова
ФГБУН “Институт биоорганической химии им. академиков М.М. Шемякина и Ю.А. Овчинникова” РАН; ФГБУО ВО “Московский государственный университет им. М.В. Ломоносова”
Email: amsap@mail.ru
Россия, 117997 Москва, ул. Миклухо-Маклая, 16/10; 119991 Москва, Ленинские горы, 1
Е. В. Свирщевская
ФГБУН “Институт биоорганической химии им. академиков М.М. Шемякина и Ю.А. Овчинникова” РАН
Email: amsap@mail.ru
Россия, 117997 Москва, ул. Миклухо-Маклая, 16/10
Г. В. Луценко
ФГБУН “Институт биоорганической химии им. академиков М.М. Шемякина и Ю.А. Овчинникова” РАН
Email: amsap@mail.ru
Россия, 117997 Москва, ул. Миклухо-Маклая, 16/10
А. М. Сапожников
ФГБУН “Институт биоорганической химии им. академиков М.М. Шемякина и Ю.А. Овчинникова” РАН
Автор, ответственный за переписку.
Email: amsap@mail.ru
Россия, 117997 Москва, ул. Миклухо-Маклая, 16/10
Список литературы
- Fu Z., Li S., Han S., Shi C., Zhang Y. // Signal Transduct. Target Ther. 2022. V. 7. P. 93. https://doi.org/10.1038/s41392-022-00947-7
- Beck A., Goetsch L., Dumontet C., Corvaïa N. // Nat. Rev. Drug. Discov. 2017. V. 16. P. 315–337. https://doi.org/10.1038/nrd.2016.268
- Richter K., Haslbeck M., Buchner J. // Mol. Cell. 2010. V. 40. P. 253–266. https://doi.org/10.1016/j.molcel.2010.10.006
- Mertz-Henning L.M., Pegoraro C., Maia L.C., Venske E., Rombaldi C.V., Costa de Oliveira A. // Genet. Mol. Res. 2016. V. 15. P. gmr.15027954. https://doi.org/10.4238/gmr.15027954
- Cedraz H., Gromboni J.G.G., Garcia A.A.P., Jr., Farias Filho R.V., Souza T.M., Oliveira E.R., Oliveira E.B., Nascimento C.S.D., Meneghetti C., Wenceslau A.A. // PLoS One. 2017. V. 12. P. e0186083. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0186083
- Taha E.A., Ono K., Eguchi T.// Int. J. Mol. Sci. 2019. V. 20. P. 4588. https://doi.org/10.3390/ijms20184588
- García Lorenzo J., León Vintró X., Camacho Pérez de Madrid M. // Acta Otorrinolaringol. Esp. 2016. V. 67. P. 130–134. https://doi.org/10.1016/j.otorri.2015.03.002
- Minnaar C.A., Szasz A. // Cells. 2022. V. 11. P. 1838. https://doi.org/10.3390/cells11111838
- Youness R.A., Gohar A., Kiriacos C.J., El-Shazly M. // Adv. Exp. Med. Biol. 2023. V. 1409. P. 193–203. https://doi.org/10.1007/5584_2022_736
- Lianos G.D., Alexiou G.A., Mangano A., Mangano A., Rausei S., Boni L., Dionigi G., Roukos D.H.// Cancer Lett. 2015. V. 360. P. 114–118. https://doi.org/10.1016/j.canlet.2015.02.026
- Wu J., Liu T., Rios Z., Mei Q., Lin X., Cao S. // Trends Pharmacol. Sci. 2017. V. 38. P. 226–256. https://doi.org/10.1016/j.tips.2016.11.009
- Yun C.W., Kim H.J., Lim J.H., Lee S.H. // Cells. 2019. V. 9. P. 60. https://doi.org/10.3390/cells9010060
- Fernández-Fernández M.R., GrageraM., OchoaIbarrola L., Quintana-Gallardo L., Valpuesta J.M. // FEBS Lett. 2017. V. 591. P. 2648–2660. https://doi.org/10.1002/1873-3468.12751
- Havalová H., Ondrovičová G., Keresztesová B., Bauer J.A., Pevala V., Kutejová E., Kunová N. // Int. J. Mol. Sci. 2021. V. 22. P. 8077. https://doi.org/10.3390/ijms22158077
- Stangl S., Gehrmann M., Riegger J., Kuhs K., Riederer I., Sievert W., Hube K., Mocikat R., Dressel R., Kremmer E., Pockley A.G., Friedrich L., Vigh L., Skerra A., Multhoff G. // Proc. Natl. Acad. Sci. USA. 2011. V. 108. P. 733–738. https://doi.org/10.1073/pnas.1016065108
- Liu Q., Liang C., Zhou L. // Protein Sci. 2020. V. 29. P. 378–390. https://doi.org/10.1002/pro.3725
- Fan W., Fan S.S., Feng J., Xiao D., Fan S., Luo J. // PLoS One. 2017. V. 12. P. e0185563. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0185563
- Shiber A., Ravid T. // Biomolecules. 2014. V. 4. P. 704– 724. https://doi.org/10.3390/biom4030704
- Werner C., Stangl S., Salvermoser L., Schwab M., Shevtsov M., Xanthopoulos A., Wang F., Dezfouli A.B., Thölke D., Ostheimer C., Medenwald D., Windberg M., Bache M., Schlapschy M., Skerra A., Multhoff G. // Cancers. 2021. V. 13. P. 3706. https://doi.org/10.3390/cancers13153706
- Zolkiewski M., Zhang T., Nagy M. // Arch. Biochem. Biophys. 2012. V. 520. P. 1–6. https://doi.org/10.1016/j.abb.2012.01.012
- Wang X.Y., Subjeck J.R. // Int. J. Hyperthermia. 2013. V. 29. P. 364–375. https://doi.org/10.3109/02656736.2013.803607
- Hightower L.E., Guidon P.T., Jr. // J. Cell Physiol. 1989. V. 138. P. 257–266. https://doi.org/10.1002/jcp.1041380206
- Mambula S.S., Calderwood S.K. // J. Immunol. 2006. V. 177. P. 7849–7857. https://doi.org/10.4049/jimmunol.177.11.7849
- Li D.Y., Liang S., Wen J.H., Tang J.X., Deng S.L., Liu Y.X. // Molecules. 2022. V. 27. P. 2361. https://doi.org/10.3390/molecules27072361
- Broquet A.H., Thomas G., Masliah J., Trugnan G., Bachelet M. // J. Biol. Chem. 2003. V. 278. P. 21601– 21606. https://doi.org/10.1074/jbc.M302326200
- Gehrmann M., Liebisch G., Schmitz G., Anderson R., Steinem C., De Maio A., Pockley G., Multhoff G. // PLoS One. 2008. V. 3. P. e1925. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0001925
- Bilog A.D., Smulders L., Oliverio R., Labanieh C., Zapanta J., Stahelin R.V., Nikolaidis N. // Biomolecules. 2019. V. 9. P. 152. https://doi.org/10.3390/biom9040152
- Pomorski T., Holthuis J.C., Herrmann A., van Meer G. // J. Cell Sci. 2004. V. 117. P. 805–813. https://doi.org/10.1242/jcs.01055
- Schilling D., Gehrmann M., Steinem C., De Maio A., Pockley A.G., Abend M., Molls M., Multhoff G. // FASEB J. 2009. V. 23. P. 2467–2477. https://doi.org/10.1096/fj.08-125229
- Shevtsov M.A., Komarova E.Y., Meshalkina D.A., Bychkova N.V., Aksenov N.D., Abkin S.V., Margulis B.A., Guzhova I.V. // Oncotarget. 2014. V. 5. P. 3101–3114. https://doi.org/10.18632/oncotarget.1820
- Benaroudj N., Ebel C., Ladjimi M.M. // Eur. J. Biochem. 1999. V. 259. P. 379–384. https://doi.org/10.1046/j.1432-1327.1999.00053.x
- Rafiee M., Kanwar J.R., Berg R.W., Lehnert K., Lisowska K., Krissansen G.W. // Cancer Gene Ther. 2001. V. 8. P. 974–981. https://doi.org/10.1038/sj.cgt.7700395
- Bethke K., Staib F., Distler M., Schmitt U., Jonuleit H., Enk A.H., Galle P.R., Heike M. // J. Immunol. 2002. V. 169. P. 6141–6148. https://doi.org/10.4049/jimmunol.169.11.6141
- Luo H., Yang H., Lin Y., Zhang Y., Pan C., Feng P., Yu Y., Chen X. // Oncotarget. 2017. V. 8. P. 98455–98470. https://doi.org/10.18632/oncotarget.21427
- Yurinskaya M.M., Kochetkova O.Y., Shabarchina L.I., Antonova O.Y., Suslikov A.V., Evgen’ev M.B., Vinokurov M.G. // Cell Stress Chaperones. 2017. V. 22. P. 163–171. https://doi.org/10.1007/s12192-016-0743-z
- Evgen’ev M.B. // Cell Stress Chaperones. 2021. V. 26. P. 617–627. https://doi.org/10.1007/s12192-021-01219-z
- Komarova E.Y., Marchenko L.V., Zhakhov A.V., Nikotina A.D., Aksenov N.D., Suezov R.V., Ischenko A.M., Margulis B.A., Guzhova I.V. // Int. J. Mol. Sci. 2019. V. 21. P. 59–77. https://doi.org/10.3390/ijms21010059
- Shevtsov M.A., Pozdnyakov A.V., Mikhrina A.L., Yakovleva L.Y., Nikolaev B.P., Dobrodumov A.V., Meshalkina D.A., Ischenko A.M., Pitkin E., Guzhova I.V., Margulis B.A. // Int. J. Cancer. 2014. V. 135. P. 2118–2128. https://doi.org/10.1002/ijc.28858
- Lobinger D., Gempt J., Sievert W., Barz M., Schmitt S., Nguyen H.T., Stangl S., Werner C., Wang F., Wu Z., Fan H., Zanth H., Shevtsov M., Pilz M., Riederer I., Schwab M., Schlegel J., Multhoff G. // Front. Mol. Biosci. 2021. V. 8. P. 669366. https://doi.org/10.3389/fmolb.2021.669366
- Krause S.W., Gastpar R., Andreesen R., Gross C., Ullrich H., Thonigs G., Pfister K., Multhoff G. // Clin. Cancer Res. 2004. V. 10. P. 3699–3707. https://doi.org/10.1158/1078-0432.CCR-03-0683
- Kaczmarek M., Lagiedo M., Masztalerz A., Kozlowska M., Nowicka A., Brajer B., Batura-Gabryel H., Sikora J. // Immunobiology. 2018. V. 223. P. 200–209. https://doi.org/10.1016/j.imbio.2017.10.025
- Tukaj S., Sitko K. // Biomolecules. 2022. V. 12. P. 1153. https://doi.org/10.3390/biom12081153
- Wachstein J., Tischer S., Figueiredo C., Limbourg A., Falk C., Immenschuh S., Blasczyk R., Eiz-Vesper B. // PLoS One. 2012. V. 7. P. e51747. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0051747
- Botzler C., Li G., Issels R.D., Multhoff G. // Cell Stress Chaperones. 1998. V. 3. P. 6–11. https://doi.org/10.1379/1466-1268(1998)003<0006: doeleo>2.3.co;2
- Affatigato L., Licciardi M., Bonamore A., Martorana A., Incocciati A., Boffi A., Militello V. // Molecules. 2023. V. 28. P. 1163. https://doi.org/10.3390/molecules28031163
- Shevtsov M., Huile G., Multhoff G. // Philos. Trans. R Soc. Lond. B Biol. Sci. 2018. V. 373. P. 20160526. https://doi.org/10.1098/rstb.2016.0526
- Shevtsov M.A., Nikolaev B.P., Ryzhov V.A., Yakovleva L.Y., Marchenko Y.Y., Parr M.A., Rolich V.I., Mikhrina A.L., Dobrodumov A.V., Pitkin E., Multhoff G. // Nanoscale. 2015. V. 7. P. 20652–20664. https://doi.org/10.1039/c5nr06521f
- Shaterabadi Z., Nabiyouni G., Soleymani M. // Prog. Biophys. Mol. Biol. 2018. V. 133. P. 9–19. https://doi.org/10.1016/j.pbiomolbio.2017.10.001
- Johannsen M., Thiesen B., Wust P., Jordan A. // Int. J. Hyperthermia. 2010. V. 26. P. 790–795. https://doi.org/10.3109/02656731003745740
- Maier-Hauff K., Ulrich F., Nestler D., Niehoff H., Wust P., Thiesen B., Orawa H., Budach V., Jordan A. // J. Neurooncol. 2011. V. 103. P. 317–324. https://doi.org/10.1007/s11060-010-0389-0
- Ruan S., Yuan M., Zhang L., Hu G., Chen J., Cun X., Zhang Q., Yang Y., He Q., Gao H. // Biomaterials. 2015. V. 37. P. 425–435. https://doi.org/10.1016/j.biomaterials.2014.10.007
- Ruan S., He Q., Gao H.// Nanoscale. 2015. V. 7. P. 9487–9496. https://doi.org/10.1039/c5nr01408e
- Gehrmann M.K., Kimm M.A., Stangl S., Schmid T.E., Noël P.B., Rummeny E.J., Multhoff G. // Int. J. Nanomedicine. 2015. V. 10. P. 5687–5700. https://doi.org/10.2147/IJN.S87174
- Zheng Y., Hunting D.J., Ayotte P., Sanche L. // Radiat. Res. 2008. V. 169. P. 19–27. https://doi.org/10.1667/RR1080.1
- Schuemann J., Berbeco R.I., Chithrani D.B., Cho S.H., Kumar R.R., McMahon S.J., Sridhar S., Krishnan S. // Int. J. Radiat. Oncol. Biol. Phys. 2016. V. 94. P. 189– 205. https://doi.org/10.1016/j.ijrobp.2015.09.032
- Ali M.R., Ali H.R., Rankin C.R., El-Sayed M.A. // Biomaterials. 2016. V. 102. P. 1–8. https://doi.org/10.1016/j.biomaterials.2016.06.017
- Gehrmann M., Stangl S., Foulds G.A., Oellinger R., Breuninger S., Rad R., Pockley A.G., Multhoff G. // PLoS One. 2014. V. 9. P. 105344. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0105344
- Poccia F., Piselli P., Di Cesare S., Bach S., Colizzi V., Mattei M., Bolognesi A., Stirpe F. // Br. J. Cancer. 1992. V. 66. P. 427–432. https://doi.org/10.1038/bjc.1992.291
- Dezfouli A.B., Stangl S., Foulds G.A., Lennartz P., Pilkington G.J., Pockley A.G., Multhoff G. // Methods Mol. Biol. 2023. V. 2693. P. 307–324. https://doi.org/10.1007/978-1-0716-3342-7_23
- Madamsetty V.S., Mukherjee A., Mukherjee S. // Front. Pharmacol. 2019. V. 10. P. 1264. https://doi.org/10.3389/fphar.2019.01264
- Slingerland M., Guchelaar H.J., Gelderblom H. // Drug Discov. Today. 2012. V. 17. P. 160–166. https://doi.org/10.1016/j.drudis.2011.09.015f
- Lu R.M., Chen M.S., Chang D.K., Chiu C.Y., Lin W.C., Yan S.L., Wang Y.P., Kuo Y.S., Yeh C.Y., Lo A., Wu H.C. // PLoS One. 2013. V. 8. P. e66128. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0066128
- Wilhelm S., Tavares A.J., Dai Q., Ohta S., Audet J., Dvorak H.F., Chan C.W. // Nat. Rev. Mater. 2016. V. 1. P. e16014. https://doi.org/10.1038/natrevmats.2016.14
- Alswieleh A.M. // J. Chem. 2020. V. 2020. P. e9176257. https://doi.org/10.1155/2020/9176257
- Hassanpour A., Irandoust M., Soleimani E., Zhaleh H. // Mat. Sci. Eng. C Mater. Biol. Appl. 2019. V. 103. P. 109771. https://doi.org/10.1016/j.msec.2019.109771
- Lu S., Neoh K.G., Huang C., Shi Z., Kang E.T. // J. Colloid Interface Sci. 2013. V. 412. P. 46–55. https://doi.org/10.1016/j.jcis.2013.09.011
- Shevtsov M., Zhou Y., Khachatryan W., Multhoff G., Gao H. // Curr. Drug Metab. 2018. V. 19. P. 768–780. https://doi.org/10.2174/1389200219666180611080736
- Genc S., Taghizadehghalehjoughi A., Yeni Y., Jafarizad A., Hacimuftuoglu A., Nikitovic D., Docea A.O., Mezhuev Y., Tsatsakis A. // Pharmaceutics. 2023. V. 15. P. 245. https://doi.org/10.3390/pharmaceutics15010245
- Sparreboom A., Scripture C.D., Trieu V., Williams P.J., De T., Yang A., Beals B., Figg W.D., Hawkins M., Desai N. // Clin. Cancer Res. 2005. V. 11. P. 4136– 4143. https://doi.org/10.1158/1078-0432.CCR-04-2291
- Svenson S. // Chem. Soc. Rev. 2015. V. 44. P. 4131– 4144. https://doi.org/10.1039/c5cs00288e
- Caminade A.M. // J. Pers. Med. 2022. V. 12. P. 1334. https://doi.org/10.3390/jpm12081334
- Stangl S., Gehrmann M., Dressel R., Alves F., Dullin C., Themelis G., Ntziachristos V., Staeblein E., Walch A., Winkelmann I., Multhoff G. // J. Cell Mol. Med. 2011. V. 15. P. 874–887. https://doi.org/10.1111/j.1582-4934.2010.01067.x
- Multhoff G., Pfister K., Gehrmann M., Hantschel M., Gross C., Hafner M., Hiddemann W.A. // Cell Stress Chaperones. 2001. V. 6. P. 337–344. https://doi.org/10.1379/1466-1268(2001)006<0337: AMHPSN>2.0.CO;2
- Taglia L., Matusiak D., Benya R.V. // Clin. Exp. Metastasis. 2008. V. 25. P. 451–463. https://doi.org/10.1007/s10585-008-9151-9
- Gobbo J., Marcion G., Cordonnier M., Dias A.M.M., Pernet N., Hammann A., Richaud S., Mjahed H., Isambert N., Clausse V., Rébé C., Bertaut A., Goussot V., Lirussi F., Ghiringhelli F., de Thonel A., Fumoleau P., Seigneuric R., Garrido C. // J. Natl. Cancer Inst. 2015. V. 108. Р. djv330. https://doi.org/10.1093/jnci/djv330
- Schmitt E., Maingret L., Puig P.E., Rerole A.L., Ghiringhelli F., Hammann A., Solary E., Kroemer G., Garrido C. // Cancer Res. 2006. V. 66. P. 4191– 4197. https://doi.org/10.1158/0008-5472.CAN-05-3778
- McKeon A.M., Egan A., Chandanshive J., McMahon H., Griffith D.M. // Molecules. 2016. V. 21. P. 949. https://doi.org/10.3390/molecules21070949
- Adam C., Baeurle A., Brodsky J.L., Wipf P., Schrama D., Becker J.C., Houben R. // PLoS One. 2014. V. 9. P. e92041. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0092041
- Prince T., Ackerman A., Cavanaugh A., Schreiter B., Juengst B., Andolino C., Danella J., Chernin M., Williams H. // Oncotarget. 2018. V. 9. P. 32702–32717. https://doi.org/10.18632/oncotarget.26021
- Li X., Srinivasan S.R., Connarn J., Ahmad A., Young Z.T., Kabza A.M., Zuiderweg E.R.P., Sun D., Gestwicki J.E. // ACS Med. Chem. Lett. 2013. V. 4. P. 1042–1047. https://doi.org/10.1021/ml400204n
- Wadhwa R., Sugihara T., Yoshida A., Nomura H., Reddel R.R., Simpson R., Maruta H., Kaul S.C. // Cancer Res. 2000. V. 60. P. 6818–6821.
- Koya K., Li Y., Wang H., Ukai T., Tatsuda N., Kawakami M., Shishido T., Chen L.B. // Cancer Res. 1996. V. 56. P. 538–543.
- Modica-Napolitano J.S., Koya K., Weisberg E., Brunelli B.T., Li Y., Chen L.B. // Cancer Res. 1996. V. 56. P. 544–550.
- Schett G., Xu Q., Amberger A., Van der Zee R., Recheis H., Willeit J., Wick G. // J. Clin. Invest. 1995. V. 96. P. 2569–2577. https://doi.org/10.1172/JCI118320
- Leng X., Wang X., Pang W., Zhan R., Zhang Z., Wang L., Gao X., Qian L. // Cell Stress Chaperones. 2013. V. 18. P. 483–493. https://doi.org/10.1007/s12192-013-0404-4