Formal-semantic models of structures with predicates expressed by phraseological units in the Karachay-Balkarian language

Cover Page

Cite item

Full Text

Abstract

The article is devoted to the phraseology of the Karachay-Balkar language, which is a valuable source of information about the culture and mentality of the people. The descriptions of the phraseological plan encode the ideas of society about customs, rituals, morals, behavior, which are associated with traditional archetypal stereotypes of idioethnic orientation. The study of phraseology involves an obligatory analysis of its components in terms of their structural and semantic organization and linguacultural significance. This article examines the valence features of phraseological units. As is known, the issues of phraseology began to be studied relatively late. But in recent years, significant results have been achieved in the study of phraseology. Such issues as the main features of phraseological units, their structural-grammatical and semantic types, stylistic and functional features, varieties of phraseological units according to the degree of semantic fusion of their components, etc. have been covered. But many issues are waiting to be covered, one of which is the formal-semantic analysis of constructions in which the predicate position is occupied by phraseological units. Depending on the valence features of phraseological units, they are divided into single, double, triple and syntactically indivisible units. Single and double constructions are characterized by the highest frequency. Triple and syntactically indivisible units are less frequent. In terms of semantics, communicative units with predicates of state, attitude, evaluation with their subclasses prevail among phraseological constructions. Constructions with phraseological predicates expressing various character traits of a person are also quite common. Sentences with predicates of movement, action, thinking, speech, perception, etc. are characterized by lower frequency.

Full Text

Фразеология тил билимни бек кеч тинтилип башланнган бёлюмлеринден бириди. Бизни къыралда анга жыйырманчы ёмюрню къыркъынчы жылларында эс бурулуп башланнганды. Фразеологияны тинтиуге, аны айнытыугъа академик В.В. Виноградов уллу къыйын салгъанды [Виноградов 1947; Виноградов 1977].

В.В.Виноградовдан сора фразеология бла кюрешген алимле кеслерини ишлеринде аны оюмуна таяннгандыла эм анга уллу магъана бергендиле. Аны фразеологиягъа жораланнган ишлери магъаналарын бюгюнлюкде да тас этмегендиле.

 Андан сора да фразеологияны тинтиуге Н.М. Шанский [Шанский 1985], В.П. Жуков [Жуков 1978; Жуков 1986], В.М. Мокиенко [Мокиенко 1989], В.Н. Телия [Телия 1996], А.Н. Баранов, Д.О. Добровольский [Баранов, Добровольский 2008] эм башха алимле уллу къыйын салгъандыла.

Арт жыллада фразеологияны тинтиуде иги жетишимле болдурулгъандыла. Фразеологиягъа жораланнган кёп иш басмаланнганды. Ол ишледе аслам эс фразеологизмлени магъана эм грамматика жаны бла къауумлагъа юлешиниулерине, стиль жаны бла энчиликлерине, синтаксис къуллукъларына, аланы суратлау чыгъармалада къалай хайырланылыуларына бурулады. Бир бирге жууукъ тилледе тюбеген фразеология материалны тенглешдириуде да бир талай иш этилгенди.

Къарачай-малкъар тилни юсюнден айтханда, фразеология аны бек кеч тинтилип башланнган бёлюмлеринден бириди. Эм алгъа къарачай-малкъар тилни фразеологиясын З.Къ. Жарашуева бла Ж.М. Гузеев тинтип башлагъандыла. З.Къ. Жарашуеваны къарачай-малкъар тилни фразеологиясына жораланнган бир талай иши барды [Жарашуева 1973; Жарашуева 1995]. Алада фразеология деп неге айтылгъанына, фразеологизмлени кесеклери магъана жаны бла бир бирлери бла къалай байланнганларына кёре къауумлагъа юлешиниулерине, аланы магъана жаны бла энчиликлерине, тилни къайсы кесегини къуллугъунда жюрюгенлерине кёре къауумларына эм башха вопрослагъа къаралады.

Ж.М. Гузеев «Проблематика словника толковых словарей тюркских языков» [Гузеев 1984] деген китабыны бир башын фразеологиягъа жоралайды. Ол фразеология айланчланы сёзле бла, сёз тутушла бла, къауумланнган сёзле бла, къош этимле бла, терминле бла, нарт сёзле бла тенглешдиреди, алада бирча эм бирге ушамагъан шартланы ачыкълайды, аланы бир къауумларыны фразеологизмлеге ётгенлерин тохташдырады. Андан тышында фразеология синонимлени, антонимлени, омонимлени, кёп магъаналы фразеологизмлени энчиликлерине да къаралады.

С.Къ. Башиеваны къарачай-малкъар фразеологияны стилистикасына бла фразеология вариантлагъа аталып, бир талай иши басмаланнганды [Башиева 1993; Башиева 1995; Башиева 1996].

Фразеологизмлени синтаксис къуллукъларына эм хапарчылары фразеологизмледен къуралгъан айтымланы форма эм магъана жаны бла тюрлюлерине жораланып, бир талай статья басмаланнганды [Хуболов, Улаков 2013; Хуболов 2013; Хуболов 2014].

Ж.М. Гузеев бла А.М. Мизиевни къарачай-малкъар тилни фразеологиясына жораланнган ишлеринде фразеологизмни тилни бирси ёнчемлеринден башхалыгъы, фразеология синонимле, антонимле, омонимле, вариантла, фразеологизмлени жаратылыуларына кёре къауумлары дегенча вопрослагъа тынгылы къаралгъанды [Гузеев 2013].

Арт кезиуде къарачай-малкъар тилни фразеологизимлерни тюрлю-тюрлю энчиликлерине тилни башха бёлюмлери бла байламлы ишледе да эс бурулгъанды. Сёз ючюн, эскирген сёзлени [Кетенчиев 2022], концептлени [Ахматова 2022; Ахматова, Кучмезов 2024] айтымны членлерини синтаксис къуллукъларын [Ахматова, Кетенчиев 2023] тинтгенде къаралгъанды. Алай алыкъа тилни бу бёлюмюнде тийишлисича эс бурулмагъан вопросла кёпдюле. Аладан бири – хапарчылары, башха тюрлю айтханда, предикатлары, фразеология айланчладан къуралгъан айтымланы форма-магъана юлгюлерин тохташдырыу бла байламлы вопросду. Бу проблема синтаксисге чыгъады. Арт жыллада синтаксисни тинтиуде уллу жетишимле болдурулгъандыла. Бютюн да уллу эс айтымны магъана жаны бла тинтиуге бурулады. Ол бошдан тюйюлдю, нек дегенде айтымны жаланда форма жаны бла тинтиу толу болмайды, бир бири бла келишмеген затланы туудурады. Ол чюйреликлени кетериуге уа айтымны магъана жаны бла тинтиу себеплик этеди. Сёз ючюн: Жашха къалтырауукъ тийди. Назифаны эси ауду. Форма жаны бла алып къарасакъ, бу айтымла бир баш членли иесиз айтымладыла, быланы башчылары жокъдула, биринчи айтым толтуруучу бла фразеология айланчдан къуралгъан хапарчыдан, экинчиси уа жаланда фразеология айланчдан къуралгъан хапарчыдан къураладыла. Магъана жаны бла къарагъанда уа, бу айтымла иели айтымла боладыла, баш членлери экиси да бардыла: субъект (ие) бла предикат (хапарчы). Биринчи айтымда иелик бериучю болушдагъы бетлеучю алмаш бла, экинчи айтымда уа иеликчи болушдагъы сёз эм фразеология айланчны ат кесегине къошулгъан иелик аффиксни болушлукълары бла бериледи. Бу юлгюле кёргюзтгеннге кёре, айтымны толу ачыкълар ючюн, аны форма эм магъана жаны бла тинтирге керекди. Айтымны форма-магъана къурулушу аны хапарчысыны магъанасы бла къаты байламлыды. Айтымда ненча член болгъаны, ол членле къаллай формалада жюрюгенлери, айтымны магъанасы хапарчыны магъанасына кёре болады. Хапарчыны айтымгъа ненча сёз салдыргъанына аны орунлугъу (валентносту) дейдиле. Къарачай-малкъар тилде фразеологиялы айтымла асламысында бир эм эки орунлула боладыла. Аланы араларында синтаксис жаны бла членлеге юлешинмеген айтымла да кёп тюбейдиле. Юч орунлула аздыла.

Къарачай-малкъар тилде бек кёп бир орунлу фразеологиялы айтымла тюбейдиле. Ала тюрлю-тюрлю юлгюле бла къураладыла. С1 + (С4 + Э) (мында быллай къысхартыула бериледиле: С – тилни ат кесеги, С1 – баш болушдагъы ат, С2 – иеликчи болушдагъы ат, С3 – бериучю болушдагъы ат, С4 – тамамлаучу болушдагъы ат, С6 – башлаучу болушдагъы ат, С бла – согура бирлеш, Э – этим, ФА – фразеология айланч) юлгю бла къуралгъан айтымла быллай магъаналаны ачыкълайдыла:

1) адамны сокъураннганын, жангылгъанын кёргюзтген айтымла: «Ай медет!» – деп, Дауут эринин къапханды, Излей кетип, бир уууч от тапханды;

2) биреуню ачыуланнганын билдирген айтымла: Идрис таш-агъач ашайды. Не этерге билмей, Хамит тилин чайнайды. Биреу сени да сарнатыр, жан-жанынгы къарматыр;

3) адамны саулугъу игиге айланнганын, къууаннганын кёргюзтген айтымла: Саусуз эт ала башлады. Къартны хапарындан сора, жашла кёз ачдыла;

4) адамны эсирик болгъанын, махтаннганын, уяла билмегенин кёргюзтген айтымла: Арт кезиуде ол дёрденин кёпдюрюп айланады. Аз затчыкъдан ала бетлерин тас этдиле. Бир бирле тойгъанларын кётюралмай башлагъандыла;

5) адамны бир затха бюсюремегенин, адам айтханнга тынгыламагъанын, бир затны этерге сюймегенин кёргюзтген айтымла: Хамит эринлерин жыйырды. Артдан артха Мухтар сёз жутмай тебирегенди. Ары барыргъа унамай, жаш жагъасын жыртдырады;

6) адамны тынчайгъанын, ырахатланнганын белгилеген айтымла: Къонакъла бираз эс тапдыла. Юйге келгенден сора, Къаншаубий бел бошлады;

7) адамны къыйын, жууаплы ишни толтуруудан артха турмазлыгъын кёргюзтген айтымла: Ата журтум, сени ючюн Жаннган отха кирирме, керек болса, къызгъанмай, Мен жанымы берирме. Быллай айтымлада башчыны къуллугъунда этимсыфат айланчла да кёп тюбейдиле.

С1 + (С2 + С4 + Э). Бу юлгю бла къуралгъан айтымла да кёп тюрлю магъаналаны ачыкълайдыла:

1) адамны адамгъа тырман этгенин, урушханын, биреуге аман сёз айтханын, тюйгенин кёргюзтген айтымла: Кесимхан аны атасын танытды. Атасы жашны тонун къакъды. Мусос Сафарны къулакъларын буруп кетди. Ол Хакимни тишлерин санатды. Жашла жетип айырмасала эди, Алий Мухтарны терисин союп къоярыкъ эди. Жашыу Къазийни атасын-анасын тойдурду;

2) биреу кесини неда башха адамны намысы бла ойнагъанын, башха адамгъа артыкълыкъ этгенин кёргюзтген айтымла: Гудучу биреуню этин ашайды, кесини бетин ашайды. Хар къайда да жарлы жарлыча жашайды, Къарыулу къарыусузну этин ашайды. Сен къызны бети бла ойнама;

3) магъанасыз затла айтып, биреу биреуню эрикдиргенин, жанындан этгенин, адамны бир затдан, ишден эрикгенин белгилеген айтымла: Байны малы жарлыны башын аурутур. Солтанны магъанасыз сёзлери аны башын тели этдиле;

4) биреуню биреуге неда бир затха бюсюремегенин кёргюзтген айтымла: Ол адам мени жанымы алады. Къонакъны айтхан сёзлери аны кёлюн кюлдюрдюле;

5) адам адамны ёлтюргенин неда къоркъутханын кёргюзтген айтымла: Эллилени болушлукълары бла партизанла фашистлени артларын къурутхан эдиле. Энди аллай ишинг болса, мен сени боюн жигинги юзерме.

С3 + (С1 + Э) юлгю бла къуралгъан айтымла быллай магъаналаны кёргюзтедиле:

1) адамны ауругъанын, халы осал болгъанын: Къагъанакъгъа кёз тийгенди. Жукъа кийиннгенлеге сууукъ татый башлады. Махмутха жётел тийип турады;

2) адамны саулугъу игиленнгенин: Энди аны саз бетчигине къан кире башлады. Жамилятха жан кире башлады;

3) адамны кёлю кётюрюлгенин: Къууанчлы хапарны эшитгенде, Кязимге къанатла битген эдиле. Ахматны эслегенде, жашлагъа жан кирди.

С1 + (С2 + С3 + Э) юлгю бла къуралгъан айтымла да бир талай магъананы ачыкълайдыла:

1) биреу биреуню ачыуландыргъанын кёргюзтген айтымла: Адрахманны сёзлери аны жаууруна къатылдыла. Халим тенгини жинине тийди. Къатынны сёзлери эрини башына чапдыла;

2) адамны уялгъанын, ёпкелегенин кёргюзтген айтымла: Шарау къулакъ артларына дери къызарды. Къарындашы Мурадинни кёлюне тийди;

3) адамны бир затны эслегенин неда эшитгенин белгилеген айтымла: Жашны атасына бекден бек ушай баргъаны анасыны кёзюне урунады. Сюрюучюлени жырлагъан тауушлары жашны къулагъына чалындыла;

4) адамны адам айтханнга эс бурмагъанын, башха адамны басынчакъларгъа умут этгенин кёргюзтген айтымла: Сизни айтханыгъыз мени къулагъыма да кирмейди. Была уа мени башыма минерге тебирегендиле.

С1 + (С2 + С6 + Э) юлгю бла къуралгъан айтымла бир ишни толтурур ючюн, биреу биреуню амалсыз этгенин, эрикдиргенин кёргюзтген айтымла: Машиначыкъны ал деп, Хызырчыкъ анасыны богъурдагъындан къысды. Быстырла тик деп, Самат аны бойнундан асып турады. Бюгечели бери ол мени жанымдан этди. Къылыкъсызлыгъы бла жаш анасыны борбайындан олтуртду.

Къарачай-малкъар тилде эки орунлу фразеологиялы айтымла бир орунлуладан эсе аздыла. Быллай айтымла юч членден къураладыла эм тюрлю-тюрлю магъаналаны ачыкълайдыла.

С1 + С3 + (С4 + Э). Бу юлгю бла къуралгъан айтымла быллай магъаналаны белгилейдиле:

1) биреуню биреуге бойсуннганын неда бойсунмагъанын кёргюзтген айтымла: Жигитле душманнга баш иймейдиле. Сайхат старшинагъа баш урду. Ол не бек кюрешсе да, биз анга бой бермедик;

2) адамны къууаннганын, кёлленнгенин, кёргюзтген айтымла: Сен къанат бергенсе эркинлигибизге, Жаугъа къажау къыйын сермешибизде. Жашыны юсюнден хапар анга жан салды;

3) биреуню биреуге дерт тутханын кёргюзтген айтымла: Сосран кесин махтамагъанлагъа бармакъ къадайды. Ол анга эрттеден бери тиш билейди;

4) адамны бир затны этерге унамагъанын кёргюзтген айтымла: Бир бирле халкъны оноууна аякъ тирерге кюрешедиле. Жаш анасы айтханнга ёшюн тиреп тохтады;

5) адамны ачыуланнганын, аман айтханын кёргюзтген айтымла: Апанас алагъа мыйыкъларын чюйюрдю. Эки бай Хожагъа дунияны аманын къуйдула;

6) биреу биреуню кёрюрге сюймегенин кёргюзтген айтымла: Азрет бизге арт айландырып турады. Исса не бек кюрешсе да, Халимат анга бет бермеди. Асхат къоншусуна боюнун буруп да къарамады. Хасан жашлагъа сырт буруп турады;

7) биреуню биреуге дерт жетдиргенин кёргюзтген айтымла: Ахмат фашистлеге кёлюн къандырды. Ол Хажибатыргъа кёл кенгдирди;

8) адамны бир затха уллу эс буруп тынгылагъанын кёргюзтген айтымла: Блинов аланы хапарларына къулакъларын тургъузтду. Ушкогун къолуна алгъанлай, ол тёгерекге къулакъ ийди;

9) биреу биреуню бек сюйгенин кёргюзтген айтымла: Хамзат къызгъа жан атып айланады. Асхат асыры халалдан, адам анга жанын берир;

10) биреуню иши болмагъан жерге кесин къошуп айланнганын кёргюзтген айтымла: Сен муслиманланы дин тутханларына бурунунгу уруп нек айланаса? Хусей хар неге да бурунун сугъуп айланады.

С1 + С4 + (С3 + Э) юлгю бла къуралгъан айтымла да бир талай магъананы ачыкълайдыла:

1) адаманы бир затны эсгергенин кёргюзтген айтымла: Хар атха миннгени сайын, Жамилят партизанланы эсине тюшюреди. Асхат сохтала жетдирмей къойгъан затланы эслерине салады. Ахмат жашланы жыйылыугъа барлыкъларын эсине тюшюрдю;

2) адамны бир затны тамамларгъа борч алгъанын кёргюзтген айтымла: Ол Сейитланы ишлерин къурауну боюнуна алды. Жашла ол жумушну толтурууну боюнларына кийдиле;

3) адамны ырысхысын зыраф этгенин, жойгъанын кёргюзтген айтымла: Татлы тилли къозучукъ Эки ананы эмеди, Оспар сёзлю жаш жигит Ырысхыны отха кёмеди. Жаш атасындан къалгъан мюлкню кюлге къуйгъанча этди;

4) биреу биреуню ийнакълагъанын кёргюзтген айтымла: Андан бери къарт къатын мени кёзюне-бурунуна сугъады;

5) адам бир затны сансыз этгенин кёргюзтген айтымла: Ол Къанаматны айтханын къулагъына алыргъа унамады. Тюнене берирге унамагъанса, энди уа аны башынга ур.

С1 + С4 + (С6 + Э) юлгю бла къуралгъан айтымла биреу биреуге урушханын, тырман этгенин, биреуню ачыуландыргъанын кёргюзтедиле: Эринчекле бригадирни ачыудан жара эдиле. Устаз дерсге хазырланмагъанланы ташдан кёчюре эди. Сен этгенинги адамны бурунундан чыгъараса.

С1 + С4 + (С + эт) юлгю бла къуралгъан айтымла быллай магъаналаны ачыкълайдыла:

1) бир ишни толтурулгъанын неда толтурургъа керек болгъанын кёргюзтген айтымла: Хаулесине кетгинчи, сен жашчыкъны бир жанлы эт;

2) биреу биреуню тюйгенин неда тырман бла ырахын этгенин кёргюзтген айтымла: Сайхат келинин тырман бла, иш бла да борбайсыз этгенди. Жашла уручуланы дууадых этдиле;

3) адам адамны неда зат затны жокъ этгенин, къурутханын кёргюзтген айтымла: Халжар къыйырында жатхан къарт парий эки киштикни да таш агъач юлюшю этди. Партизанла Зауурбекни аскерлерин тюп этдиле.

Членлеге юлешинмеген фразеологиялы айтымла тюрлю-тюрлю юлгюле бла къураладыла эм кёп тюрлю магъананы белгилейдиле. (С2 + С1+ Э) юлгю бла къуралгъан айтымла быллай магъаналаны ачыкълайдыла:

1) адамны мудах болгъанын: Ийналукъну гямпирлери тюшдюле. Жашланы салпылары тюшдюле. Ол кюнден бери аны тишлери ышармайдыла. Ажгерийни буруну салынды;

2) адамны къарыусуз болгъанын: Ол аман хапарны эшитгенде, жашны санлары къыйылдыла. Кёп кюрешгенден, Къамбулатны тюнкеси юзюлдю. Хамитни санлары тутмайдыла;

3) адамны къыйынлыкъ, бушуу сынагъанын: Эри ёлгенли бери, Таужанны борбайы юзюлюпдю. Халимни чууакъ кюню ёчюлдю. Къызны оту кёмюлдю. Масхутну эшиги жабылды;

4) адамны къоркъгъанын: Ахыяны ахы кетди. Таукъанны тили тутулду. Азаматны жаны кетди;

5) адамны халын: Саусузну кёргенде, Сюйдюмню эси ауду. Исмаилны кёлю бокъланды. Къызны эси тайды;

6) адамны ачыуланнганын: Жашны жини тутду. Алимни кёзлери жандыла.

Быллай айтымла жаланда хапарчыдан къураладыла. Баш болушда келген сёз бла этим фразеология айланч къурайдыла. Фразеология айланч а айтымда бир членни къуллугъун толтурады. Иеликчи болушдагъы сёз (С2) айгъакълаучуну къуллугъунда келеди эм фразеология айланчны атдан къуралгъан кесегине къарайды, кеси ачыкълагъан сёз бла бирге хапарчыны къурамына киреди. Аны себепли быллай айтымланы синтаксис жаны бла членлеге юлеширге онг болмайды. Магъана жаны бла айтымланы бу къаууму субъектден бла предикатдан къураладыла.

(С2 + С3 + С1 + Э) юлгю бла къуралгъан айтымла быллай магъаналаны ачыкълайдыла:

1) адамны сагъышланнганын билдирген айтымла: Аслижанны кёзюне жукъу кирмеди. Адыхамны башына акъ чыкъды;

2) адамны ачыуланнганын кёргюзтген айтымла: Алийни бетине къан чапды. Аны кёзлерине къан чапды;

3) адамны халы игиленнгенин кёргюзтген айтымла: Ахматны бетине къан келе башлады. Аны къуу сюеклерине жан кирди;

4) адамны къыйынлыкъ сынагъанын кёргюзтген айтымла: Кёчгюнчюлюкню кезиуюнде кёплени юйлерине къыйынлыкъ тюшгенди. Урушну хатасындан кёплени башларына къан жаугъанды.

(С2 + С1 + С3 + Э) юлгю бла къуралгъан айтымлада кёп тюрлю магъана ачыкъланады:

1) адамны халы игиленнгени: Аймёлекни жаны жерине келди. Къызны жюреги орунуна келди;

2) адамны къууаннганы: Жашны тёппеси кёкге жетди. Аны кёлю кёкге жетди;

3) адамны мудах болгъаны: Къызны башы сагъышха къалды. Байдуллахны балтасы ташха тийип тура эди;

4) адамны жашауу осал болгъаны: Аны башы палахха къалды. Далхатны жашауу артына кетди;

5) адамны къоркъгъаны: Сарыбийни жаны табанына кетген эди. Айыуну кёргенде, Мазанны кёзлери мангылайына чыкъдыла;

6) адамны жашауу игиленнгени: Къызны насыбы аллына урду. Асхатны тирмени аллына айланды.

(С-ым2 + С02 + С-ым + Э) юлгю бла къуралгъан айтымла да бир талай магъананы ачыкълайдыла:

1) адамны къоркъгъанын кёргюзтген айтымла: Юйде олтургъан кишилени кёргенде, Асиятны чач тюклери турдула;

2) адамны бушуу сынагъанын кёргюзтген айтымла: Жарлы ананы кёз жарыгъы ёчюлдю. Аны дуния тутуругъу кетди;

3) адамны ёлгенин белгилеген айтымла: Аны ариу жашауу кесилди. Махмутну ашар гыржыны тауусулду. Былайда да жауну боюн жиги чыкъгъанды.

Аз болса да, къарачай-малкъар тилде юч орунлу фразеологиялы айтымла да тюбейдиле. Ала тюрлю-тюрлю юлгюле бла къураладыла: С1 + С3 + С6 + ФА, С1 + С3 + С4 + ФА, С1 + С3 + Сбла + ФА, С1 + С4 + Сбла + ФА д.б. Кеслери да быллай магъаналаны белгилейдиле:

1) къаллай болса да бир сылтау бла бир халгъа тюшюуню: Заманында келалмай, биз таматаланы аллында айыплы болдукъ;

2) адамланы араларында болумланы: Махмут манга не ишде да билеклик этеди. Паша Кезийбаннга бир бош затны юсюнде кёлкъалды болду;

3) ишни: Ахмат чалгъычы жыйыннга баш болады;

4) къымылдауну: Домашны кёкбаш эшеги, бахчагъа къутулур умут бла, къабакъ эшикге кесин урады;

5) сёлешиуню: Къанийни ачыуландырыр муратда, Ариуба айталгъан аманларын артха салмады.

Башда келтирилген юлгюле этим айланчладыла, анга кёре, аланы болушлукълары бла этим айтымла къураладыла. Алай къарачай-малкъар тилде хапарчылары ат фразеологизмледен къуралгъан айтымла да кенг халда жюрюйдюле. Ат айтымла хапарчыны орунлугъуна кёре юч тюрлю боладыла:

1) членлеге юлешинмегенле: Ахматны кёлю базыкъды. Махмутну бир аягъы жерде, бир аягъе кёрдеди;

2) бир орунлула: Зауурбек элде барып тохтагъанладанды. Мухтар алтын къоллуду;

3) эки орунлула: Сюймеген ишин этген анга къоюнуна от тюшгенчады. Былада юч орунлула тюбемейдиле. Хапарчылары ат фразеологизмледен къуралгъан айтымла быллай юлгюле бла къураладыла: С1 + (С2 + С02 + С), С1 + (С3 + С + С), С3 + ( С1 + С), (С2 + С1+ С) эм башхала. Бу юлгюле бла къуралгъан айтымла бир талай магъананы ачыкълап келедиле:

1) адамны тыш сыфатын, жыл санын, тойгъанын, тоймагъанын д.а.к.: Къызны санлары кепге къуйгъан кибикдиле. Ол кенг жауурунлу киши адам ортасына келгенди. Алимни тюненеден бери ауузунда сууу жокъ эди. Да энди уа жел элтмезча болгъанма;

2) адамны жашау халын: Тили жокъну кюню жокъ. Джолоучулукъдама, тынч тюлдю таймаздан джюрюб турмакълыкъ, ёзге алайсыз меннге кюн джокъду. Къаншау кесини кюнюн кеч эталмай айланнган, башына оу адамды. Ол олтургъан къызды. Бизни халкъ мангылай къыйыны бла жашагъан халкъды;

 3) адамланы неда затланы араларында болумланы, сёз ючюн, адам адамны сюйгенин, ариу кёргенин, сюймегенин, сансыз этгенин, бойсундургъанын д.а.к.: Къонакъгъа иги болуу аланы жанлары-тиллериди. Мазан мени жанымды, кёз жилтинимди. Сабий ананы кёз чырагъыды. Ол мени кёз жарыгъымды, къан тамырымды, ийнагъымды. Гюл бахчада айланнган Марзиятны жаныны къыйырыды. Ала бизни къанлы душманларыбыздыла. Киши къыйынын ашагъанланы бла бизни ортабыз эт бла бичакъ кибикди. Да, Атай, этигиз оноу, сиз айтханны мен этерге хазырма, бойнум къылдан иничгеди. Жаш адамла сени кёзюнге къарагъанладыла. Ахмат бла нёгери жан бла тёммек кибикдиле. Мени нёгерим ол затха уллу кёллюдю;

 4) адамгъа неда бир затха багъа бичиу: Аминат турушунлай сары алтынды. Жангы къоншубуз къара капекге тийишмегенледенди. Заурбек барып тохтагъанладанды. Сени атанг къан ичиучюледенди. Ала бир итни кьуйругьудула. Староста къандан тоймагъанладанды. Ол къайры да бурунун сугьуучуладанды. Харун хунагьа жарашмагьан таш кибикди. Тамбийланы къыз башын уллу кёрюучюледенди. Къой, иги жаш, тонгузну аласы, къарасымы башхады, байла да бары бир итни къуйругъудула. Сеничала бокъдан ийис ангыламагъанладыла. Мени атам къазауатда уруш этгенди, сеники уа – къан ичиучюдю, киши бёреклени жутады. Староста адамгъа не аз да эриулюгю болмагъан, къандан тоймагъан адам эди. Ёхтемлиги болмагъан адамгъа игилик этгенинг итге чабыр этген кибикди. Таслиймат алтынны журунуду. Жашчыкъ турушунлай акьыл тебеди. Хамзат аллы бла чыпчыкъ ётмеген уучуладан эди. Жаш а жашмыды. Саулай элге оноу этерча, акъыл тёбе;

 5) адамны къылыгъы бла байламлы шартланы, сёз ючюн, сёзюне кертичиликни, къылыкъсызлыкъны, бетсизликни, ётюрюкчюлюкню, тырманчылыкъны, тил этиуню д.а.к.: Кериуан сёзюн жерге атыучуладан тюйюлдю. Ол эки тиширыу узун тиллиледиле. Элде бир къауумла къадыр къылыкълыладыла. Зар адамла къара жюреклиледиле;

6) оюмлауну, жыл санны: Аны башы барды. Аны башы ишлейди. Ол башына къатыды. Бу сабий турушунлай акъыл тёбеди. Ислам адам ортасына келген эр кишиди. Mен туугъанлы, кёп суу саркъгъанды.

Юлгюле кёргюзтгеннге кёре, фразеологиялы айтымла формаларына эм магъаналарына кёре кёп тюрлю боладыла. Алай аланы ичинде уа аслам жюрютюлгенле тюрлю-тюрлю халланы эм адамланы араларында болумланы кёргюзтгенледиле. Членленге юлешинмеген айтымланы магъана къурамларына субъект бла предикат киредиле. Бир орунлуланы асламысы эки неда юч компонентлиледиле – субъект, предикат, объект неда конкретизатор. Эки орунлула асламысында юч компонентден къураладыла – субъект, предикат, объект (конкретизатор). Юч орунлула тёрт компонентден къураладыла – субъект, предикат, эки объект, неда объект бла конкретизатор, неда косубъект бла конкретизатор.

×

About the authors

Mariyam A. Akhmatova

Kabardino-Balkarian State University named after H.M. Berbekov

Author for correspondence.
Email: mari.ahmatova@yandex.ru
ORCID iD: 0000-0002-0507-395X
SPIN-code: 7211-8539

Mussa M. Tekuev

Kabardino-Balkarian State University named after H.M. Berbekov

Email: tekuev@mail.ru
ORCID iD: 0000-0002-2887-4792
SPIN-code: 9968-0668

Sakhadin M. Khubolov

Kabardino-Balkarian State University named after H.M. Berbekov

Email: khubol@yandex.ru
ORCID iD: 0000-0002-1016-5023
SPIN-code: 4785-1292

References

  1. Ахматова М.А., Салчак А.Я., Чертыкова М.Д. Средства выражения эмоции страха в тюркских языках (на примере тувинского, карачаево-балкарского и хакасского языков) // Новые исследования Тувы. – 2022. – № 2. – С. 224-238.
  2. Ахматова М.А., Кетенчиев М.Б. Синтаксические конструкции с однородными членами предложения в карачаево-балкарском нартском эпосе // Эпосоведение. – 2023. – № 2 (30). – С. 5-15.
  3. Ахматова М.А., Кучмезов А.М. Функционально-семантическая характеристика фразеологизмов с соматизмом бауур в карачаево-балкарском языке // Электронный журнал «Кавказология». – 2024. – № 4. – С. 388-400.
  4. Баранов А.Н., Добровольский Д.О. Аспекты теории фразеологии. – М.: Знак, 2008. – 656 с.
  5. Башиева С.К. Вариантность в карачаево-балкарском языкознании // Вопросы лексикологии и грамматики карачаево балкарского языка. – Нальчик, 1993. – С. 50-58.
  6. Башиева С.К. Средства формирования стилистического компонента значения фразеологизмов. – Нальчик, 1995. – 64 с.
  7. Башиева С.К. Стилистический компонент фразеологического значения: автореф. дисс. ... д-ра филол. наук. – Краснодар, 1996. – 38 с.
  8. Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке // Академик А.А. Шахматов «Труды комиссии по истории Академии наук СССР». – М.-Л., 1947. – С. 339-364.
  9. Виноградов В.В. Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины // Избранные труды. Лексикология и лексикография. – М., 1977. – С. 118-139.
  10. Гузеев Ж.М. Проблематика словника толковых словарей тюркских языков. – Нальчик: Эльбрус, 1984. – 160 с.
  11. Гузеев Ж.М., Мизиев А.М. Фразеологизация свободных словосочетаний и предложений в карачаево-балкарском языке. – Нальчик, 2013. – 190 с.
  12. Жарашуева З.К. Вопросы фразеологии современного карачаево- балкарского языка: автореф. дисс. ...канд. филол. наук. – Баку, 1973. – 24 с.
  13. Жарашуева З.К. Фразеологический словарь карачаево- балкарского языка. – Нальчик, 1995. – 476 с.
  14. Жуков В.П. Русская фразеология. – М.: Высшая школа, 1986. – 310 с.
  15. Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. – М.: Просвещение, 1978. – 160 с.
  16. Кетенчиев М.Б., Ахматова М.А., Додуева А.Т. Архаическая лексика в карачаево-балкарских паремиях // Полилингвиальность и транскультурные практики. – 2022. – Т. 19. – № 2. – С. 297-307.
  17. Мокиенко В.М. Славянская фразеология. – М.: Высшая школа, 1989. – 287 с.
  18. Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. – М.: Школа «Языки русской культуры», 1996. – 288 с.
  19. Хуболов С.М., Улаков М.З. Двусоставные фразеологизированные предложения с предикатами состояния в карачаево-балкарском языке // Известия Кабардино-Балкарского научного центра РАН. – 2013. – № 2 (52). – С. 148-153.
  20. Хуболов С.М. Односоставные фразеологизированные предложения с предикатами отношения в карачаево-балкарском языке // Вестник Челябинского государственного университета. – 2013. – № 1 (292). – С. 145-148.
  21. Хуболов С.М. Семантический потенциал фразеологических единиц, управляющих исходным объекта в карачаево-балкарском языке // Известия Кабардино-Балкарского научного центра РАН. – 2014. – № 6 (62). – С. 260-264.
  22. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. – М.: Высшая школа, 1985. – 160 с.

Supplementary files

Supplementary Files
Action
1. JATS XML
Download

Copyright (c) 2025 Akhmatova M.A., Tekuev M.M., Khubolov S.M.

Creative Commons License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.

Согласие на обработку персональных данных с помощью сервиса «Яндекс.Метрика»

1. Я (далее – «Пользователь» или «Субъект персональных данных»), осуществляя использование сайта https://journals.rcsi.science/ (далее – «Сайт»), подтверждая свою полную дееспособность даю согласие на обработку персональных данных с использованием средств автоматизации Оператору - федеральному государственному бюджетному учреждению «Российский центр научной информации» (РЦНИ), далее – «Оператор», расположенному по адресу: 119991, г. Москва, Ленинский просп., д.32А, со следующими условиями.

2. Категории обрабатываемых данных: файлы «cookies» (куки-файлы). Файлы «cookie» – это небольшой текстовый файл, который веб-сервер может хранить в браузере Пользователя. Данные файлы веб-сервер загружает на устройство Пользователя при посещении им Сайта. При каждом следующем посещении Пользователем Сайта «cookie» файлы отправляются на Сайт Оператора. Данные файлы позволяют Сайту распознавать устройство Пользователя. Содержимое такого файла может как относиться, так и не относиться к персональным данным, в зависимости от того, содержит ли такой файл персональные данные или содержит обезличенные технические данные.

3. Цель обработки персональных данных: анализ пользовательской активности с помощью сервиса «Яндекс.Метрика».

4. Категории субъектов персональных данных: все Пользователи Сайта, которые дали согласие на обработку файлов «cookie».

5. Способы обработки: сбор, запись, систематизация, накопление, хранение, уточнение (обновление, изменение), извлечение, использование, передача (доступ, предоставление), блокирование, удаление, уничтожение персональных данных.

6. Срок обработки и хранения: до получения от Субъекта персональных данных требования о прекращении обработки/отзыва согласия.

7. Способ отзыва: заявление об отзыве в письменном виде путём его направления на адрес электронной почты Оператора: info@rcsi.science или путем письменного обращения по юридическому адресу: 119991, г. Москва, Ленинский просп., д.32А

8. Субъект персональных данных вправе запретить своему оборудованию прием этих данных или ограничить прием этих данных. При отказе от получения таких данных или при ограничении приема данных некоторые функции Сайта могут работать некорректно. Субъект персональных данных обязуется сам настроить свое оборудование таким способом, чтобы оно обеспечивало адекватный его желаниям режим работы и уровень защиты данных файлов «cookie», Оператор не предоставляет технологических и правовых консультаций на темы подобного характера.

9. Порядок уничтожения персональных данных при достижении цели их обработки или при наступлении иных законных оснований определяется Оператором в соответствии с законодательством Российской Федерации.

10. Я согласен/согласна квалифицировать в качестве своей простой электронной подписи под настоящим Согласием и под Политикой обработки персональных данных выполнение мною следующего действия на сайте: https://journals.rcsi.science/ нажатие мною на интерфейсе с текстом: «Сайт использует сервис «Яндекс.Метрика» (который использует файлы «cookie») на элемент с текстом «Принять и продолжить».