ОТРАЖЕНИЕ НРАВСТВЕННО-ЭТИЧЕСКИХ ПРОБЛЕМ В ПРОЗЕ Л. БОЗИЕВА

Полный текст

Художественнэ литературэм цIыхур зыкIэлъегъэплъыж, дунейм щиубыд увыпIэр наIуэ щещI, Iуэхугъуэ куэдкIэ чэнджэщэгъу хуохъу, гъащIэм и купщIэмрэ и мыхьэнэмрэ къыгурегъаIуэ. Литературэ тхыгъэхэр зыхуэгъэзар фIымрэ Iеймрэ, лIыгъэмрэ лIыгъэншагъэмрэ, хабзэмрэ хабзэншагъэмрэ, насыпымрэ насыпыншагъэмрэ къэгъэлъэгъуэнырщ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, художественнэ литературэм нэхъыбэу къиIэтыр цIыхугъэм ехьэлIа Iуэхугъуэхэрщ.

«ЦIыхугъэр ар пэжыныгъэщ» [Шукшин 2003: 400], – итхауэ щытащ урыс тхакIуэ В.М. Шукшин. «ЦIыхугъэ» категориер философиеми, литературэми, этикэми щызэпкърах. Абы хохьэ лъэпкъым къыдекIуэкI лъапIэныгъэ нэхъыщхьэхэр – напэр, хабзэр, нэмысыр, фIылъагъуныгъэр. Тхыгъэхэр щызэпкърахкIэ, абыхэм гулъытэ лей хуащI, ауэ къыжыIэн хуейщ нобэ къыздэсым «цIыхугъэ» терминым и мыхьэнэр псоми къызэдащтауэ зэрыщымытыр. Iуэху еплъыкIэ зэхуэмыдэхэм я щхьэусыгъуэу щIэныгъэлIхэм жаIэр мыращ: а терминым и мыхьэнэм зехъуэж, нэгъуэщIу жыпIэмэ, лъэхъэнэ къэс зыгуэр щIэуэ къыхохьэ, япэм иIам елъытауэ. «Урыс литературэдж-щIэныгъэлIхэу Г.А. Белая, Л.Я. Гинзбург, Д.С. Лихачев сымэ я лэжьыгъэхэм къызэрыхэщымкIэ, лIыхъужь нэхъыщхьэм и дуней лъагъукIэр къэпхутэн щхьэкIэ, абы и щытыкIэр, и психологиер къэбгъэлъагъуэкIэ зэфIэкIыркъым, атIэ ар адрей лIыхъужьхэм ейм зэрытехуэр е къазэрыщхьэщыкIыр наIуэ къэщIын хуейщ» [Бозиева, Безирова 2017: 178].

Г.А. Белая мыпхуэдэу етх: «ЦIыхугъэкIэ дызэджэр – ар этикэм и лъапIэныгъэхэр къэзыгъэщI системэщ; художественнэ тхыгъэм хэтщ; дыкъэзыухъуреихь дунейр этикэр къигъэсэбэпурэ белджылы ещI, ар тхакIуэм и мызакъуэу, тхыгъэм хэт лIыхъужьхэми ябгъэдэлъщ. Абы къищынэмыщIауэ, цIыхугъэр хабзэм, зэманым пыщIащ; цIыхум и этикэ-психологие зэхэлъыкIэм елъытащ, ар зыхэпсэукI дунейр гурыIуэгъуэ тщещI» [Белая 1983: 20].

Этикэм и лъапIэныгъэхэращ цIыхугъэм ехьэлIа Iуэхугъуэхэм лъабжьэ яхуэхъур. Тхыгъэм хэт лIыхъужьыр цIыхугъэм и щапхъэу щытын хуейщ. ТхакIуэр хабзэм пэIэщIэ щыхуэхъукIэ, и тхыгъэри нэхъ гугъу мэхъу. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, лIыхъужьхэм я макъхэм авторым и дуней еплъыкIэр, къытхуиIуэтэну зыхуей гупсысэхэр хошыпсыхьыж.

Д.С. Лихачев къызэрилъытэмкIэ, «художественнэ тхыгъэм дызыщрихьэлIэ «цIыхугъэ дунейм» зэпымыууэ зехъуэж, литературэм и гъусэу зеужь. Романтизмэм и лъэхъэнэм щыIа тхакIуэхэм (Пушкин, Лермонтов, Байрон, н.) я тхыгъэхэм Iейр къыщIэхъуам и щхьэусыгъуэхэр къыщалъыхъуэ, Iейр диным е жылагъуэм и мыдэныгъэу къагъэув. Классицизмэм фIымрэ Iеймрэ нэхъыщхьэу Iуэхур трещIыхь. Абы къыхэкIыу а унэтIыныгъэм хыхьэ тхыгъэхэм тхыдагъ плъыфэ иIэ мэхъу. Реализмэм цIыхугъэр езы персонажхэм я псэукIэм къыхехыж, нэгъуэщI аспект куэдми ярепх» [Лихачев 1968: 78].

Зи цIэ къитIуа щIэныгъэлIхэм я псалъэм тепщIыхьмэ, жыпIэ хъунущ: тхакIуэм и дуней еплъыкIэр, тхыгъэм къыщыгъэлъэгъуэжа Iуэхугъуэхэр къэпхутэн щхьэкIэ, дэтхэнэ зы лIыхъужьми и гурыгъу-гурыщIэхэр зэпкърыхын, итIанэ псори зэгъэпщэжауэ, ахэр зэрызэщхьыр, зэрызэщхьэщыкIыр, зэпыщIа зэрыхъур къэгъэлъэгъуэн хуейщ. ТхакIуэр хабзэ екIуэкIхэм текIыфу, этикэ Iуэхугъуэхэм псори зэреплъым хуэдэу емыплъу, езым и бгъэдыхьэкIэ щхьэхуэ иIэжу щытын хуейщ.

Литературэм сыт щыгъуи цIыхугъэмрэ хабзэмрэ ехьэлIа упщIэхэм жэуап ярет. Ауэ повестыр зэманым къигъэув упщIэхэм зэрыпэджэжым къыхэкIкIэ, мы жанрым цIыхухэр зыгъэпIейтей Iуэхугъуэхэр нэхъыбэу къыхощыж. Мыхьэнэшхуэ зиIэ нэгъуэщI зы щхьэхуэныгъи хэлъщ повестым – абы псынщIэу зехъуэжыф, ди зэманым къыщыхъу Iуэхугъэхэм поджэжыф, а псом хуэунэтIауэ щытщ. «Повестым и конфликтыр нэхъыбэу зыпыщIар, зыпэджэжыр иджырей зэманым, гъащIэм и конфликтыращ» [Тхагазитов 1996: 123].

ЩIэныгъэлI ТIымыжь Хь. къызэрилъытэмкIэ, «хабзэ екIуэкIхэм, схематизмэм, бинарностым къыбгъэдэкIуэтурэ, литературэр хуэм-хуэмурэ цIыхум и хьэл-щэнымрэ психологиемрэ къэгъэлъэгъуэным хуокIуэ, сыт и лъэныкъуэкIи зыпэлъыта, гъащIэщIэр зыухуэ лIыхъужьым и образ къагъэщI. А зы образым къыпкърыкIыжу лъэпкъ псом и образыр художественнэ тхыгъэхэм къыщыхощыж. ЩоджэнцIыкIу I., КIыщокъуэ А., Мысачэ П. сымэ я тхыгъэхэм гъащIэщIэр зыраухуэр, лъэхъэнэщIэм къахуихьа социальнэ Iуэхугъуэхэм и мызакъуэу, цIыхугъэ Iуэхугъуэхэри къыхощыж. ТхакIуэхэм художественнэ Iэзагъ хэлъу къагъэлъэгъуэфащ цIыху щхьэ закъуэм и этическэ еплъыкIэмрэ коллективым щызэрахьэ цIыхугъэмрэ я зэхущытыкIэр. Иджырей къэбэрдей тхакIуэхэу Елгъэр К., Мэзыхьэ Б., Бозий Л., Къущхьэунэ А., нэгъуэщIхэри, цIыхугъэр зэпкърыхыным жыдэру холэжьыхь» [Тимижев 2006: 100]. Абыхэм я тхыгъэхэм дызэрыт зэманым щекIуэкI Iуэхугъуэхэм щытепсэлъыхь къудейкъым, атIэ психологизм, лиризм куукIэ гъэнщIащ, иджырей цIыхум и псэм щыщIэхэр, и гурыгъу гурыщIэхэр, и хъуэпсапIэхэр нэгъэсауэ къыдгурыIуэн щхьэкIэ.

ЦIыху гъащIэр зищIысыр фIыуэ къызыгурыIуэу, ар фIыуэ зылъагъуу, тхакIуэ лэжьыгъэр псэкIэ зыхэзыщIэу, абы пщIэшхуэ хуэзыщIу щыта Бозийм и тхыгъэхэмкIэ къихутар езыр зыхапIыкIа иджырей гъащIэрщ, гъащIэм и уэрыпIэм хэта цIыху гуащIафIэрщ, а цIыхум и гурыгъу-гурыщIэхэмрэ и IуэхущIафэхэмрэщ. Сыт хуэдэ Iуэхугъуэм темытхыхьами, тхакIуэм пэжыр и гъуазэу зэрыщытыным иужь итащ, и дэтхэнэ зы тхыгъэмкIи нэхъыбэ къызэрызэщIиубыдэным, гупсысэ куу къызэриIуэтэным мычэму хущIэкъуащ. Художественнэ Iэмал зэмылIэужьыгъуэхэр къигъэсэбэпурэ, Бозий Л. Iэзэу къигъэлъэгъуэфащ и лъэхъэнэгъу цIыху зэхуэмыдэхэм я дуней тетыкIэр, я хьэл-щэн нэхъыщхьэхэр, я IуэхущIафэхэр, я зэхущытыкIэхэм фIыуи Iейуи хэлъыр. Езыр фIыуэ зыщыгъуазэ, и нэкIэ илъэгъуа, игукIэ зыхищIа, и псэкIэ игъэва Iуэхугъуэхэрщ тхакIуэм и тхыгъэхэм лъабжьэ яхуищIыр, зи гъащIэр дигъэлъагъу литературэ лIыхъужьхэри и нэIуасэ, набдзэгубдзаплъэу зыкIэлъыплъа, зыхуэныкъуэмрэ зыхущIэкъухэмрэ ищIэ цIыхухэрщ. УхуэкIэ екIуи, къэIуэтэкIэ дахи къызыхуигъуэтыф и тхыгъэ нэхъ цIыкIухэри нэхъ инхэри Бозийм къытрегъэпщIыкI захуагъэмрэ къуаншагъэмрэ, фIымрэ Iеймрэ зэпэщIэувауэ щызэпэщIэт гъащIэм бжыгъэншэу къигъэщI Iуэхугъуэхэм. Ахэр гупсэхуу зэпкърихкIэрэ, ди нобэрей гъащIэм къигъэув упщIэхэм жэуап пыухыкIа яритыну хущIэкъуащ тхакIуэр.

Езыр зыхэт гъащIэм къыхих, къыщигъуэтхэм я щIыIужкIэ, тхакIуэм и щхьэм кърикIуахэри и тхыгъэхэм лъабжьэ яхуищIу щIедзэ. Я щэхур, къащыщIа щIэщхъур нэхъыбэм, нэгъуэщIхэм ар зэрырамыгъэщIэным хущIокъу, ауэ Бозий Л. абыи нэгъуэщIынэкIэ йоплъ, езым къыщыщIам адрейхэр зэращихъумэным яужь итщ.

ТхакIуэм и тхыгъэхэм я гугъу щыпщIкIэ, гулъытэншэу къэбгъанэ хъунукъым нэгъуэщI зы Iуэхугъуи. Бозий Л. и тхыгъэхэм лъабжьэ яхуищIыр гъащIэм къыщигъуэта Iуэхум, езым фIыуэ ицIыху, и лэжьэгъу, и ныбжьэгъухэм я закъуэкъым, хэбгъэзыхьмэ, нэхъ зыубгъуауэ абы къегъэсэбэп езым и гъащIэ гъуэгури, и Iыхьлыхэри, и гъунэгъу-жэрэгъухэри. Абы и щыхьэтщ «ГъащIэ гъуэгуанэ» (2000) повестыр. Тхыгъэр зэрыщыту зытещIыхьар тхакIуэм и гъащIэм и къекIуэкIыкIарщ, езым и нэгу щIэкIахэрщ. Ар тхакIуэм и щхьэм, и унагъуэм теухуащ.

Повестым къыщыхъукъым Iуэхугъуэ куэд, ауэ куууэ къыщыIэтащ цIыхугъэмрэ пэжыгъэмрэ епхахэр: гъащIэм гъуэгу пэж къызэрыхэхын хуейр, къалэныр, щIыхьыр, напэр. Тхыгъэм ущеджэкIэ, гу лъыботэ мыбы цIыху гъащIэ хьэлъэм, гукъутэ куэдым узэрыщрихьэлIэм: я псэукIэкIи, насыпкIи, IуэхущIафэкIи, хьэл-щэнкIи зэмыщхь цIыхухэм уадогузавэ, уадогуфIэж. «ГъащIэр матэщIэдзакъым» жаIэ адыгэм. ГъащIэм псори узэрыхуейм хуэдэу телъэщIауэ щекIуэкIыркъым. Дахэ защIэкIэ гъэнщIауэ къежьэ насыпыр бгъунлъэнкIэ мэхъур. Апхуэдэу щыхъукIэ, нэхъыщхьэр уи гур пфIэмыкIуэду цIыхуу укъэнэжынырщ, угужьейуэ уи напэр умыщэжынырщ, уи гурыщIэ къабзэм уемыпцIыжынырщ, узыхущIегъуэжын щыуагъэ умылэжьынырщ. Гугъуехь псоми уебэкъуэфу уи лъагъуэ гъащIэм зэрыпхышын хуейращ дэтхэнэ зы цIыхуми и къалэн нэхъыщхьэу къэтлъытэр. А псор ди пащхьэ къизылъхьэ Бозий Л., дауикI, гъащIэм куууэ пхыплъыф, абы и удын куэд зышэча цIыхущ.

«ГъащIэ гъуэгуанэ» повестым зэманкIэ къызэщIеубыдэ 50–80 гъэхэр. Тхыгъэм и лIыхъужь нэхъыщхьэр Биту Астемырщ. Абы дэ япэу дыщыIуощIэ институтыр къиухыным куэд имыIэжу, ар къэзыуххэр здагъэкIуэну еджапIэхэр зыубзыхуну комиссэм щIыхьэну щыту.

ЕджапIэ нэхъыщхьэр къэзыухыу гъащIэ гъуэгу гугъум теува щIалэщIэм лъэпощхьэпо къыпэувхэри гъащIэм и удынхэри къызэренэкI, а псоми яполъэщри зи IэщIагъэр фIыуэ зылъагъу, гурэ псэкIэ лэжьыгъэм бгъэдэт лэжьакIуэ ахъырзэман мэхъу. Арауэ къыщIэкIынщ aбы и образым къару къезытри. Ар зэманым и цIыхущ, и лIыхъужьщ. А илъэсхэм псэуахэм я зэхэщIыкI-гупсысэ, Iуэху еплъыкIэ щыIахэр, хьэл-щэн яхэлъахэр абы хэлъщ, и деж щызэхуэхьэсащ. Повестым къызэрыхэщымкIэ, Астемыр къызэрыгуэкI цIыхущ, егъэлеиныгъэ хэлъуи ар къэгъэлъэгъуакъым. Абы и хъуэпсапIи и гугъи зытегъэщIар и IэщIагъэр куууэ зэрызригъэщIэнырщ, и лэжьыгъэр нэсу зэригъэзэщIэнырщ, и Iыхьлы-лыджанэхэм, фIыуэ илъагъухэм псэкIэ зэрабгъэдэтынырщ, и бынунагъуэр зыхуей зэрыхуигъэзэнырщ. А хьэл-щэн хьэлэмэтхэр пхэлъыныр, уемыпцIыжу ахэр гъащIэм щыбгъэзэщIэныр икъукIэ сэбэп зыпылъщ. Мыпхуэдэ цIыхум укъигъэпцIэнукъым. Астемыр хуэдэ цIыхухэрщ лъэпкъыр псэзэпылъхьэпIэм щихуэм деж къыщхьэщыжыр.

Повестым Iуэху щекIуэкIхэр нэхъыбэм зэгъэщIылIари, хэт лIыхъужь псоми я IуэхущIафэхэр тхылъеджэм и пащхьэм къизылъхьэри, ахэр зи нэкIэ тлъагъури Астемырщ. Абы и лъэныкъуэкIи псом япэу зэхэгъэкIыпхъэщ ар и зэманым, щыпсэу жылагъуэм, абы щызекIуэ хабзэхэм зэрахущытыр. Зи щIалэгъуэр, лэжьыгъэр зэрыщыту а илъэсхэм щезыхьэкIа нэгъуэщI куэдми ещхьу, куэдрэ гугъу дехьами, занщIэу, псынщIэу къемыхъулIами, абы иджы зыщIэсын уни, быни, щхьэгъусэ хъарзыни иIэщ, фIыуэ илъагъу и лэжьыгъэм нэхърэ нэхъыфIи, нэхъ лъаги ар лъыхъуэркъым, хуейкъым. Зыхэт жылагъуэм ар егъэлеяуэ хуэдзэлашхэркъым, ар зэхъуэкIын, къутэн хуейуи къэзылъытэхэм ящыщкъым. Аращ ар зыпIар, езыгъэджар, гъащIэ гъуэгу тэмэм тезыгъэувар. Егъэлеищауэ мыпсэуми, езым и щхьэкIэ къилэжьыр абы иджыкIэ ирокъу, и бынунагъуэр епIыжыф.

А псом къикIыркъым гъащIэм набдзэгубдзаплъэу кIэлъыплъ, куэд зи нэгу щIэкIа, щIэныгъэфI зыбгъэдэлъ щIэныгъэлIыр псомкIи арэзыуэ. Ар нэхъыбэу и пIэм къизышыр жаIэмрэ ящIэмрэ зэрызэтемыхуэрщ. Абы игу техуэркъым пцIым гъащIэм бжьыпэ зэрыщиIыгъыр, зыхузэфIэкIыр зэрыщыкIыр, Iейр гъащIэм зэрыщытекIуэр, къулыкъу лъагэ зыгъуэтыр зэрыщыкIыр, апхуэдэхэм ящIэхэри къазэрыщIэкIуэр, хэкум, лъэпкъым зэралIыкIуэхэр зэращыгъупщэжыр, мыхъумыщIагъэхэр щIахъумэ, ябзыщI пэтми, гъунэжу абы зэрыщызекIуэр.

Ахэр зэрыпэжым, къызэрымыгупсысам и щыхьэту повестым щапхъэ зыбжанэ къыщыхьащ. Зы щапхъэ гъэщIэгъуэнкIэ тхакIуэм наIуэ къытщещI, конституцэм щыгъэувами, цIыху къызэрыгуэкIым щхьэхуитыныгъэ щIагъуэ зэримыIэр, къулыкъу зыбгъэдэлъым и унафэм ар сытым щыгъуи едэIуэн хуей зэрыхъур, абы упэувмэ, и жыIэр умыгъэзащIэмэ, бэлыхь мыухыжхэм узэрыхэтынур. Абы и щапхъэу къэпхь хъунущ физматым и деканыр зэрахъуэкIын хуей щыхъум, Шыдакъыр декану хэхын хуейуэ ректорым къызэрилъытар. Астемыр къэтэджу мыарэзыуэ щыпсалъэм: «Тетым идэнт езым и Iэпэр здишиймкIэ умыжэу! И нэгъуджэр дрегъэкIуэтейри Астемыр нэщхъкIэ йоуэ. Зи бзэ текIуэда кхъэм щIэлъщ жыхуаIэрати, Астемырри ректор ябгэм и мэсхьэбым икIащ» [Бозиев 2003: 108].

Астемыр цIыху псоми ефIэкIыу жытIэмэ, дыщыуэну къыщIэкIынкъым. Адрей цIыхухэм къащхьэщыкIыу, абы мылъку иIэщ. А мылъкум зэреджэр напэщ, цIыхугъэщ, псэ хьэлэлщ. Апхуэдэ дыдэщ абы и щхьэгъусэ Зарини. Ар Бекъанхэ япхъущ. Къуажэ еджапIэр къиухри куэд дэмыкIауэ Заринэ унагъуэ ихьащ. Астемыррэ абырэ яку лъагъуныгъэ къабзэ, быдэ дэлъщ. ЗэманыфI дэкIа нэужькIи, ар къабзэу яхъумэф, я зэхущытыкIэм зыкIи зихъуэжакъым, кIуэ пэтми нэхъ быдэ хъуурэ макIуэ. Нобэрей цIыхум щапхъэ хуэхъун, ар куэдым езыгъэгупсысын щIагъыбзэ щIэлъщ а тIум я зэхущытыкIэм, я псэукIэм, я Iуэху зэрызэрахьэм, апхуэдэ насыпри езыр-езыру къакIуэркъым, ар къохъур фIыуэ зэрылъагъуитIым яку лъагъуныгъэ къабзэрэ цIыхугъэ лъагэрэ щыдэлъым и деж.

ЦIыхугъэм, адыгагъэм, пэжыгъэм ехьэлIа Iуэхугъуэ куэд ущыхуозэ мы повестым. Ари нэхъыбэу зэхьэлIар Астемыррэ Заринэрэ я образхэрщ. Абы и щапхъэ куэд щыгъунэжщ тхыгъэм. Пэшищ хъууэ фэтэр кърату щыщIэтIысхьэжым абыхэм къалэм къашэж Болэтрэ Быхуэрэ. Ахэр Астемыр и адэ-анэхэрт. «ПсэупIэщIэм Быхуэ куэдрэ щыпсэуну, щытыншыну Алыхьым иухатэкъым. Абы и узыншагъэр апхуэдизкIэ къэтIэсхъати, зы махуэм нэхърэ къыкIэлъыкIуэм нэхъ Iей хъууэ жыпIэми ущыуэнтэкъым. Махуэ щIагъуэ дэмыкIыу дохутыр къыхураджэрт. ИлъэситI иримыкъут абы гъащIэу къыхуэнэжари, сабиитIым ещанэу и гуащэр зэрихьащ Заринэ» [Бозиев 2003: 94].

«Илъэс енкIэ Iэрызехьэу пIэм хэлъащ Болэт. Алыхьырщ зыщIэр Заринэ абы гугъу зэрыдехьар зыхуэдизыр» [Бозиев 2003: 99]. Заринэ апхуэдизкIэ цIыху гъэсат, цIыхугъэ хэлъти, гуащэ-тхьэмадэм пщIэ лей яхуищIауэ, гугъу ядехьауэ хьэмэрэ езыр сабийуэ гъащIэ гъуэгуанэ щытехьэм къелъэпэуауэ зэрыщытар игу къеуэу мэскъалкIэ цIыхухэм гу залъригъэтакъым.

«ГъащIэ гъуэгуанэ» повестым Iуэху къэгупсысаи гъащIэм хэмыта цIыхуи уащыхуэзэркъым. Абы къыхэкIкIэ повесть лIэужьыгъуэхэм ящыщу мы тхыгъэр зыхэбгъэхьэ хъунур езы тхакIуэм и гъащIэр щызэфIэгъэувэжа тхыгъэрщ – автобиографие повесткIэ зэджэрщ.

Лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм яку илъ зэныбжьэгъуныгъэмрэ къуэшыгъэмрэ повестым къыщыгъэлъэгъуа хъуащ Астемыррэ абы ныбжьэгъу, дэIэпыкъуэгъу, чэнджэщэгъу къыхуэхъуа грузин щIалэхэу профессор Франкль, Чогошвили, профессор Хведелидзе Борис Николаевич, Адам Васильевич Джишкариани сымэ я зэхущытыкIэхэмкIэ.

Дэтхэнэ художественнэ тхыгъэми хуэдэу, Бозий Л. и повестым екIуэкI гъащIэм и лъэныкъуэ зыбжанэ, нобэрей цIыхур зыгъэпIейтей гупсысэ зэхуэмыдэхэр къыщиIэтащ. Тхыгъэм и фIэщыгъэцIэ дыдэми ар зыкъомкIэ наIуэ къыпщещI, къыпхуеIуатэ. Хэт сыт хуэдэу щымытми, повестым къызэрыщыгъэнэIуамкIэ, ешрэ псэхурэ имыIэу гъащIэрщ цIыху цIыкIум гъуэгуанэ тхуэхъур, къалэн инхэр къытхуэзыгъэувыр, япэкIэ дыкIуэным, зыдужьыным дезыгъэзыр, дезыхулIэр. Дунейм цIыхуу тетым а къалэныр зэхуэмыдэу къагуроIуэ, абы зэреплъ, ар къазэрыщыхъу илъэныкъуэкIэ я IуэхущIафэхэри ирагъэкIуэкI, нэхъыбэм я лэжьыгъэр фIым, пэжагъым, цIыхугъэм хуэгъэпсамэ, ем, пцIым, мыхъумыщIагъэм я телъхьэхэри мащIэкъым. Ауэ гъащIэкIэ зэджэр аращ. Дэтхэнэ зы цIыхуми къыпэщылъ, и натIэ къритха гъуэгуанэм ирокIуэ. Бозий Л. и тхыгъэмкIэ дэ дызыхуриджэр гъащIэм и бэлыхь мыухыж къытпэувхэр къызэднэкIыфу, абыхэм дапэлъэщу зи гъащIэ гъуэгур пэжым тету зыухуэфа Астемыр хуэдэ дыхъунырщ, ар щапхъэ тщIынырщ.

Зэрыщыту къапщтэмэ, повестым гъэсэныгъэ-ущииныгъэ мыхьэнэ ин иIэщ. Ди щIэблэр гъащIэм тэмэму хуэгъэхьэзырынымкIэ, ар гъэсэнымкIэ повестыр сэбэпышхуи дэIэпыкъуэгъуи хъунущ.

Бозий Л. и тхэкIэм хабзэ нэхъыщхьэ хуищIар цIыху гъащIэм къыщыхъуа Iуэхущ, аращ и тхыгъэ дэтхэнэми жылапхъэ хуэхъур, ауэ, тхакIуэр сурэттехкъым, атIэ гъащIэр зезыгъакIуэ къарухэмрэ хабзэхэмрэ я къэхутакIуэщ, къэхъукъащIэр зыхэхъукI лъэхъэнэмрэ псэукIэмрэ цIыхухэм зэрыхэпща Iэмалхэм я къыщIэгъэщакIуэщ.

Аращ Бозий Л. и дэтхэнэ повестми псэукIэм и пычыгъуэ щхьэхуэхэр щытепщэ щхьэкIэ, лъэхъэнэр зэщIэзыгъэжьыуэ гупсысэшхуэхэм я тхьэгъушыр къыщIыхэIyкIыp. А тхьэгъушым и макъамэ бжьыпэщ цIыхум и цIыхугъэр псыхьын къалэныр.

«ЩыкIыр икIэ мэхъу» (1999-2000) повестым Бозий Л. къыщеIэт Iуэхугъуэ куэд. Тхыгъэм къыщыхъухэр щекIуэкIыр нобэрей зэманырщ, зытепсэлъыхьри 90 гъэхэм иужькIэ къэхъуа зэхъуэкIыныгъэхэрщ. ТхакIуэм и Iэдакъэ къыщIэкIа а тхыгъэм и хэкIыпIэ нэхъыщхьэу къанэр езыр зыхэт зэманырщ, гъащIэрщ, абы щекIуэкI Iуэху зэмылIэужьыгъуэхэрщ. УагъэпIейтей икIи куэдым урагъэгупсыс Бозий Л. и повестым зи гугъу ищI Iуэху шынагъуэхэу нобэ дызэсэжахэм, ди лъэпкъым и щIыхьыр езыгъэлъэхъшэххэм. Мы тхыгъэм тхакIуэм Iуэхугъуэшхуэ куэд къыщеIэт: лъагъуныгъэм, ныбжьэгъугъэм, цIыхухэм яку къыдэхъуэ гухэлъ-гурыщIэхэм, нэчыхьым, хабзэм, нэгъуэщI куэдми теухуауэ.

Повестым и сюжетыр зэ еплъыгъуэкIэ къызэрыгуэкI дыдэщ. Къыщыхъу Iуэхугъуэхэр псори зытеухуар лIыхъужь нэхъыщхьэу тхыгъэм хэт Бэрэздж Мэжидрэ абы и щхьэгъусэ Хъэджэтрэщ. Тхыгъэм темэ хуэхъуар ди нобэрей цIыхум и гъащIэр, и зэхэщIыкIыр, и дуней еплъыкIэрщ.

Повестым и гупсысэ нэхъыщхьэри – цIыхум и щыуагъэр къыгурыIуэжу, абы дерс къыхихыу, гъащIэм сыт хуэдэ гуауэрэ лъэпощхьэпорэ щыIумыщIэми мыгужьейуэ абы лъэ быдэкIэ щыувын зэрыхуейрщ. ТхакIуэм и лIыхъужь нэхъыщхьэм хэлъ хьэл-щэнхэр псори – фIыри Iейри – имыбзыщIу ди пащхьэ кърелъхьэж, ди нэгу къыщIегъэувэ.

ПовестымкIэ Бозийм дегъэлъагъу хамэ мылъкукIэ, пщIантIэпскIэ псэу цIыхухэм къащыщIар: къыдгурегъаIуэ ахъшэрэ мылъкукIэрэ нэмыси, насыпи къызэромыщэхуфынур; дегъэлъагъу цIыхур зэрыхъуапсэнэIур, цIыхугур зэрыгъэнщIыгъуейр.

ЦIыху пэжу къилэжьыр мащIэми, IэфIу ишхыжу, псапэ ищIу, цIыхухэр игъэгуфIэу къежьар ахъшэм зэригъэудэфарщ тхыгъэм къыщыIуэта хъыбарым лъабжьэ хуэхъуар. Повестым лIыхъужь куэд хэткъым, ауэ хэтхэм я образхэмкIэ тхакIуэм хузэфIэкIащ нравственнэ-психологие Iуэхугъуэ куэд и тхыгъэм къыхигъэщыну. Повестыр гъащIэм ухуэзыгъасэ, куэдым ухуэзущийщ, зэман дызэрытым, нобэрей цIыхухэм я ныкъусаныгъэхэр къызыхэщщ; гъащIэм и мыхъумыщIагъэхэм гу лъозыгъатэщ, фIымрэ Iеймрэ зэхэбгъэкIыф узыщIщ.

ЦIыху пэжу, къилэжьыр мащIэми IэфIу ишхыжу къежьа Мэжид зэрызихъуэжым уи гур занщIэу бгъэдегъэкI. Повестым къыщыхьа Iуэхугъуэ псори зэгъэщIылIауэ щытыр еджапIэ нэхъыщхьэ къэзыуха Бэрэздж Мэжидщ. Ар инженеру заводым щолажьэ. Я цехыр зэхуащIри лэжьапIэншэу уэрамым къыдонэ. ИкIэм-икIэжым, сондэджэру йожьэж. Япэ щIыкIэ абы гъусэ хуохъу Сарэ, итIанэ ар кIэрохужри Назирэт и гъусэу ежьэн щIедзэ. ЩIэх дыдэу Мэжид и гъащIэм зехъуэж. Япэм хьэм пэзымыщIу щытахэм иджы и Iуфэлъафэр къауфэрэзыхь, фэтэрым къыщIокIри тIууэ зытету щIым щыт унэ къещэхури мэIэпхъуэж. Ауэ мылъку фIэкIа нэкуи напIи зимыIэж лIым и щхьэгъусэм – Урысейм щIыхь зиIэ и егъэджакIуэ Хъэджэт – и IэщIагъэр IэщIыб ирегъэщIри унэм къыдегъэтIысхьэж.

Мэжид кIуэ пэтми нэхъ нэпсей, ахъшэм хуэнэхъуеиншэ мэхъу, ахъшэр доллар ещI, сейфым делъхьэж. Абы и гур мапхъэ, ар мэхъуапсэ нэхъыбэ, куэд дыдэ хуейщ. Аращ нэхъри нэхъ къулейсызыжу, ипэжыпIэкIэ зэрыщытым нэхъ тхьэмыщкIэжу зыкъыщIыщыхъужыр. Зэпымыууэ мылъку гукъеуэ зэрыхэтым, абы щхьэкIэ цIыхухэм фэ къызэрырамыплъым Мэжид и гупсысэхэр ахъшэ къэлэжьа зэрыхъунумкIэ еунэтI. Зыхуей зымыгъуэтыр тэмакъкIэщI мэхъу, и хьэлыр зэIохьэ; зи щхьэ пщIэ хуэзымыщIыжыфым нэгъуэщIхэм пщIэ къыхуащIынукъым, абы къыхэкIкIи, фIыуэ къалъагъунукъым. Аращ Мэжид гъащIэм зэрегупсысыр. Гугъущ апхуэдэ гупсысэкIэм упэувыну, лъабжьэшхуэ иIэщ абы – тхыдэр здынэплъысыфым лъандэрэ къекIуэкI цIыхубэ зэхэтыкIэм. Ауэ акъыл зиIэм, лIыгъэ нэс зыхэлъым мылъку бгъэдэмылъ, цIыхухэм яхэмыгъуащэ щхьэкIэ, игу зэбгъэжынукъым.

Мэжид зыхуейр зыIэрызыгъэхьэф цIыхущ. Ауэ: «узэригугъэу хъумэ уунэхъурэт» жыхуаIэращи, ар сондэджэрхэм яхохьэр. Мэжид и образымкIэ тхакIуэм дегъэлъагъу мылъкум цIыхум кърищIэфынкIэ хъунур здынэсыр. Пэжым и телъхьэу, хамэ пщIэнтIэпсыр зихьэрэму щытар, пцIыупсу, ахъшэрэ мылъкурэ фIэкIа хуэмеиж хъуащ. ИпэкIэ «мылъкури насыпкъым» жиIэу щытамэ иджы и Iуэху еплъыкIэм зихъуэжащи, «ахъшэм, мылъкушхуэм, насыпышхуэм я мэ къыщIехьэ Мэжид». Абы зэрибжымкIэ, цIыхубэм я зэхэтыкIэр езыгъэфIакIуэр мылъкуращ. Абы щыхьэт техъуэ хуэдэщ Мэжид и гъащIэри. ЦIыхум и щытыкIэм, и зэхэщIыкIым игъуэтыну «зыужьыныгъэр» къулыкъумрэ мылкумрэ зэрелъытар тхакIуэм нэрылъагъу тщещI абы и образымкIэ. Мылъкум тегужьеикIа, ауэ зэи зы цIыхум и Iуэхуми темыгужьеихьщ ар.

ЦIыху тхьэмыщкIэ, хуэмыщIахэм еплъыжын и щхьэм трилъхьэркъым, иджы абы дунейр езым ейуэ, адрейхэм хуищI я унафэу щытын хуейуэ къыщохъу. Мэжид щыгъупщэжащ цIыхугъэр, напэр, нэхъыжьым пщIэ хуэщIын зэрыхуейр. Абы и щапхъэу къэпхь хъунущ я гъунэгъу лIыжь Цушэ ауан, дэджэгуэгъу зэрищIыр: «Шыдыгу зэщIэщIа зыщэ пщIэрэ, Цушэ?» – йоупщI Мэжид. – Шыд ухуеймэ, шыд къэгъуэт. Мис мыр ахъшэщ» [Бозиев 2003: 136], – жеIэри лIыжьыр бзэрэбзэжу, и пащIэкIэ щIэгуфIыкIыу, тIэкIуи ещIэкъуауэу, шыд лъыхъуэ ирегъажьэ. Шыд къигъуэта щхьэкIэ, къыдэгушыIауэ, ауан къищIауэ арат. 

Зыт Мэжид имыщIэжыр: унагъуэ зэриIэр. И щхьэгъусэр къридзэжыркъым. Езыр щежьэм деж ишхын къызэрищэхун ахъшэ къудей дахэ-дахэу къыхуигъанэркъым. КъызэрикIухьым ищIыIужкIэ бын зэрамыIэр Хъэджэт и лажьэу къелъытэ. ИкIэм-икIэжым, мурад ещI тIуанэу Назирэт къытрищIэну.

ЦIыху нэсым иIэн хуей хьэл-щэн зыри хэлъкъым Мэжид: абы дежкIэ ныбжьэгъури, гъунэгъури, насыпри, лъагъуныгъэри, хьэпшыпри, къулыкъури  – псори къащэху. Ауэ апхуэдэ защIэкIэ псэуа узэрымыхъунур, пщIэмрэ щIыхьымрэ гъащIэм увыпIэшхуэ зэрыщиубыдыр къэзыгъэлъагъуэщ мы образыр. «Iей пщIауэ фIым ущымыгугъ» жыхуаIэращи, повестым и кIэм Мэжид ефэрей хъуауэ долъагъу. ТхакIуэм ар къытхуеIуатэ мыпхуэдэу: «Мэжид-щэ? Лажьэми сондэджэрми ящымыщу къыщынэм, бампIэху ефэурэ, икIэм фадэр нэрыгъ хуэхъури Сэлмэн и ефэгъуу щытахэм яхэкъуэуэжауэ, унэншэм хуэдэу адэ-мыдэкIэ къыкъуэджэлу, къэнэжащ. Алкаш, насыпыншэ – аращ цIыхухэр зэреджэр» [Бозиев 2003: 180]. Мэжид апхуэдэу и гъащIэр зэрыхъуамкIэ бгъэкъуаншэ хъунукъым. АбыкIэ къуаншэр зэманыр, къэралырауэ къыдолъытэ. Сыту жыпIэмэ, лэжьыгъэм щыпашэу, мычэму зи цIэр фIыкIэ къраIуэу, махуэшхуэхэм деж саугъэт лъапIэхэр зыхуагъэфащэу щыта инженер гъуэзэджэр а зэманым зыми памыщIу къэнащ.

Иужьрей зэманым ди къэралым гъащIэм щекIуэкI зэхъуэкIыныгъэхэм, ар фIы и лъэныкъуэкIи ирехъу, абы ныкъусаныгъэ гуэрхэри къыдокIуэ. Ар цIыхум и псэукIэм жьэхоуэ, абы къыхэкIыуи, цIыхум и хьэл-щэным зехъуэж. А зэхъуэкIыныгъэ къекIуэкIым абы здригъэкIун игугъэу Iэмал гуэрхэр къегупсыс, дауэ имытхьэлэу къыхэкIа хъунми гъащIэ хьэлъэ псэукIэм.

Апхуэдэм, цIыхум щыуагъэ куэд IэщIокI, уеблэмэ, цIыху гъащIэм къыщекIуэкI хабзэм йобакъуэр. Повестым и гупсысэ нэхъыщхьэр тхакIуэм зыхуиунэтIыр зыщ – сыт хуэдэ зэхъуэкIыныгъэ, Iуэхугъуэ гъащIэм щекIуэкIми, цIыхур цIыхуу къэнэжын хуейщ, хабзэ зэрыпсэум емыбакъуэу.

Дэтхэнэ зы лъэпкъри, зы цIыхури зэрыпсэур хабзэ гуэрым тетущ. Абы ищIэн хуейри, имыщIэн хуейри къегъэлъагъуэ. ЦIыху гъащIэ псэукIэм гъунапкъэ иIэщ, абы уебакъуэу сызыхуейр сщIэнущ жыпIэкIэ, зэфIэкIыркъым. Мис апхуэдэ псэукIэщIэм и зы теплъэгъуэщ тхакIуэр зытепсэлъыхьри, икIи а зэхъуэкIыныгъэ екIуэкIым Бозий Л. пэщIигъэувэр адыгэ цIыхубзыр арщ. Повестым щекIуэкI Iуэхугъуэхэр зэпхар Хъэджэт и гъащIэращ. ФIым и пщалъэу тхыгъэм хэтщ ар. Абы и образыр нэхущ, дахагъэрэ къабзагъэкIэ гъэнщIауэ щытщ. А Хъэджэт закъуэрщ гурэ псэкIэ къабзэу, цIыхугъэрэ нэмыскIэ гъэнщIауэ тхыгъэм къыщыгъэлъэгъуар. Гур зыхьэху бзылъхугъэу ар ди пащхьэ къоувэ. Мэжидрэ Хъэджэтрэ зэнэзэпсэу, зым Iэпыхур адрейм къищтэжу зэдэпсэун ирагъэжьат. Ауэ зэрызэдэпсэуурэ зэманыфI дэкIа пэтми, бын ягъуэтатэкъым. Мэжид мэудафэ, къызыфIощIыжри, и щхьэгъусэр къримыдзэж мэхъу. Хъэджэт дапхуэдэу абы емыущиеми, ар гъуэгу захуэм къытришэжыфыркъым. Абы къызэрилъытэмкIэ, «мащIэ куэдми, уи пщIэнтIэпскIэ къэблэжьар нэхъ IэфIщ» [Бозиев 2003: 135]. Хъэджэт къыгуроIуэ нэпсейр зэрытхьэмыщкIэр: «Ахъшэ зи куэдхэм я напэр ящэщ, ахъшэр пхъуантэм далъхьэщ, IункIыбзэ иратыжри, къыдамыгъэкIыу тесхэщ, – жеIэ Хъэджэт. – Дунейр уи къулеягъми, чэсей метрипщIщ здэпхьынур. Ари зымащIэкIи къохуэбэкIынукъым» [Бозиев 2003: 146]. ЦIыхухэр абы егупсысу щытыгъатэмэ, зэрыфыщIи, зэрыукIи, зэбгъэдэкIыжи щыIэнтэкъым, зэнэзэпсэу зэдэпсэунхэт.

Повестым цIыхугъэр къызэрапщ пщалъэу, абы и тепщэу ущрохьэлIэ ахъшэм: «Ар джаурщ, лъагъуныгъэ гуащIэм хуэдэу узыIэпешэ» [Бозиев 2003: 121]. «Ей, мы ахъшэри! Сыту угъурсызу къигъэщIа мыр! ЦIыхур цIыху сурэтым иреш. Ахъшэ зиIэм зимыIэр цIыхуу къилъытэркъым» [Бозиев 2003: 140].

Нобэ дызрихьэлIэ цIыху хьэлхэм щыщ тхакIуэм къигъэлъэгъуащ. Зыми уакъыфIэIуэхукъым, сыт къыпщыщIми, сыт къохъулIэми, уи щхьэр гъэпсэуж. Ныбжьэгъу, Iыхьлы, благъэ, гъунэгъухэм уапIынукъым, уагъэшхэнукъым.

Повестым зэбгъэпщэжыну Iэмал къыует гуфIэгъуэри, нэщхъеягъуэри, къулейсызыгъэри, къулеигъэри, цIыхум укIытэ щиIэри, унагъуэ зэгурыIуэри, унагъуэ къутэжри, нэгъуэщI куэди.

Адрей тхакIуэхэм къащхьэщокI Бозий Л. мыпхуэдэ лъэныкъуэкIи. ЛIыхъужьхэм ящысхьыркъым, игъафIэркъым. ГъащIэм къызэрыщекIуэкI дыдэм хуэдэу етх. ЩыIэщ мыпхуэдэ – гъащIэм и псэ зэпылъхьэпIэм иту, зыри Iэмал щымыIэжу здэкIуэм зыгуэр къыхуозэри, абы кърегъэл. Ар фIыт, апхуэдэу гъащIэм ущрихьэлIэмэ. ЛIыхъужьыр гузэвэгъуэ хэхуа нэужь, и Iэр хуишийуэ къыхихыркъым, здэкIуэм егъакIуэ, хэбгъэзыхьмэ, тIэкIуи йоIунщIыж, хэкIуэдэн хуэдэу (гъащIэми аракъэ – джэлам теувэнур куэдщ). Тхыгъэм лIыхъужьыр щыхрегъэлъафэ, лей къытрегъэхьэ (шэч хэмылъу, езы тхакIуэми ар игу къеуэу) тхылъеджэр зыщымыгугъын щимыгъэгугъыу, цIыхум езым Iэмал къызэригъуэтыжынум хуигъасэу. ЕтIуанэрауэ, и Iэр ауэ ишиймэ, къригъэлыфыну джэлам цIыхур куэдрэ зэрыблэкIыр дегъэлъагъу, зыхыдегъащIэ.

Пэжыр сыт щыгъуи къытедгъэзэжурэ жытIэн хуейщ, дыщызыгъэуэн псалъэмакъ махуэ къэс зэхыдохри. Сыту жыпIэмэ, дэ гъащIэм и лъэныкъуэ куэд дыщымыгъуазэурэ, абы гу лъыдмытэжурэ допсэу, дыщIэпсэум и мыхьэнэм демыгупсысу. Iэмал имыIэу, дызыхуеймрэ димыIэми хъунухэмрэ зэхэдгъэкIыфмэ, ди гъащIэр куэдкIэ нэхъ тынш зэрыхъунур тхакIуэм къыдгурегъаIуэ, дызэрыпсэун хуейм дыхуегъасэ.

КъэIуэтэкIэ и лъэныкъуэкIэ гурыIуэгъуэу, бзэ дахэкIэ тхащ повестыр. Ар псалъэуха кIэщI цIыкIуурэ зэрытхами и фIыгъэщ. Абы щыгъуи зы гупсысэр псалъэуха зытIущу щызэпыудахэр мащIэкъым. Iуэху мыхьэнэншэ цIыкIухэми щытепсэлъыхькIэ егъэщIэращIэ.

Бзэ къулеягъ и лъэныкъуэкIэ адыгэбзэм хузэфIэкIынум хуэдизкIэ зезыгъэукъуэдия щыIэкъым, ауэ Бозий Л. тхыбзэр здынэсар къегъэсэбэп, адыгэбзэкIэ зэрыгупсысэм гу лъыботэ.

СурэтыщIыр сурэттехым къызэрыщхьэщыкIыр зы закъуэщ: сурэттехым псори зэрыщытым хуэдэу уегъэлъагъу, сурэтыщIым гу зылъыптэн хуейр IупщIу къыхегъэщ, узыхуэмейр Iуех, мыхьэнэ нэхъ цIыкIу зиIэр нэм къыщIэмыуэу. ТхакIуэми IупщIу къигъэлъэгъуэн хуейр мыхьэнэ зиIэращ. Абы и лъэныкъуэкIэ щапхъэу къэплъытэ хъунущ Бозий Л. мы и IэдакъэщIэкIыр. ТхакIуэм лIыхъужьхэм я псалъэмакъым шэрыуэу псалъафэ къыхегъэхьэри, ахэр пэж дыдэу псалъэу зэхыбох.

ЦIыхухэр къулей хъунуми хуиту щаутIыпща ди зэманым теухуауэ уеплъмэ, игъуэу, икъукIэ и чэзууэ тхащ повестыр. ТхакIуэм къигъэлъэгъуащ гуфIэгъуэ, нэщхъеягъуэ зиIэм, сымаджэм, лъэпэрэпам я дежкIэ ауэ махуэ къэс тэмэму ушхэу, зыпхуапэу упсэун щхьэкIэ, къулеягъэм мыхьэнэуэ иIэр. Къулеягъ къудейр насыпкъым, ауэ къулейсызыр насыпыншэщ. Къулейри ауэ ефэ-ешхэу дэтын хуейкъым. Пшхын къэблэжьыжу упсэуным ухуегъасэ тхыгъэм.

Шэч хэлъкъым, унагъуэр зэрыбгъэпсэун мылъку уимыIэныр, тхьэмыщкIэу упсэуныр щIагъуэкъым. Ауэ уи нэр къыщхьэрипхъуэу мылъку зэхуэлъэфэсыным фIэкI нэгъуэщI Iуэху зумыхуэу дунейм утетыныр нэхъ Iеижщ. Абы фIым ухуишэнукъым. Аращ гу къабзэ – псэ къабзэу зэгуэр гъащIэ гъуэгуанэ теува щIалэм къыщыщIари – и унагъуэр фIокIуэд, езыри зыри къыхуэмеижу аркъафэу дунейм къытонэ.

Бозий Л. ящыщащ и тхыгъэхэмкIэ гупсысэ куухэр къэзыIуэтэфхэм. Абы и повестхэм цIыхум и гум къыщыхъу-къыщыщIэхэмрэ дунейм щекIуэкIхэмрэ щызэпыщIащ – а тIур апхуэдэу зэуIуу къэзыгъэлъагъуэфынур, псэм зэхезыгъэщIэфынур творческэ зэфIэкIышхуэ зиIэращ.

Об авторах

Х. Т. ТИМИЖЕВ

Автор, ответственный за переписку.
Email: timigev.ha@mail.ru

Н. Б. БОЗИЕВА

Email: naimabozieva@mail.ru

Список литературы

Дополнительные файлы