The ethnonym “Tatars” in Crimean Tatar Literature of the late 19th – early 20th centuries

Abstract

The article presents the results of a scientific study of works of Crimean Tatar literature of the late 19th – early 20th centuries on the subject of the use of the ethnonym “Tatars” and words and phrases derived from it in the meaning of “Crimean Tatars” / “Crimean Tatar”. We used poetry and prose as well as examples of drama by almost all the best known Crimean Tatar authors of the specified period. The results of the study clearly show that the term “Tatars” and its derivatives were used in this mea­ning in an absolutely dominant number of cases and by almost all authors. 

Full Text

XIX а. сонъу – XX а. башы деври – къырымтатар эдебиятынынъ чокъ асырлыкъ тарихынынъ, ич шубесиз, энъ муим девирлеринден бири, бельки де энъ муимидир. Къырымтатар эдебияты тарихында бунъа бенъзер ич бир девир олмады ки, 20–25-йыллыкъ къыскъа бир дёнемде онларнен там манада классиклер, бир де там манада миллий эдебиятнынъ классиклери бир арада яшап фаалиетте булунсын.

Иште, бу девирнинъ бутюн энъ белли муэллифлерининъ чешитли жанрларда (назм, несир, драма) язылгъан эсерлернинъ талили косьтере ки, «татар(лар)» этноними, ондан япылгъан «Татарлыкъ» ве «татарджа» сёзлери, бир де «татар юрду», «татар халкъы», «татар кою», «татар адетлери» киби бир чокъ сёз бирикмелери аман-аман бутюн шу эдиплернинъ, ве ильк эвеля, оларнынъ энъ белли эсерлеринде кечмекте. И. Гаспринский ве
С.-А. Озенбашлыдан башлап, У. Ипчи ве Дж. Гъафаргъа баргъандже – «татар» этноними деерлик эр кеснинъ эсерлеринде булуна, базы муэллифлер исе оны айрыджа сыкъ къуллана.

Эльбетте, мисаль, буюк къырымтатар маарифчиси, муаррир ве языджы И. Гаспринскийнинъ бу этнонимге нисбетен хусусий, даа догърусы – менфий бакъышы бар эди. Амма, о не къадар «татар» сёзюни къабул этмесе де, озь яратыджылыгъында, – эм бедий, эм де публицистик эсерлерде, – оны, истер-истемез, дефаларджа къулланмагъа меджбур олгъан эди [4; 11; 22; 28; 29]. Даа бир меракълы хусус: И. Гаспринский озь фикринде не къадар исрар этсе де, онынъ бакъышы башкъа муэллифлерге, базы бир истисна иле, пек де тесир этмегендир. Эр алда, эсерлернинъ озюнде шу тесирни корьмек кучьтир. Истисналарны биле алсакъ, мисаль А. С. Айвазовнынъ эсерлерини, оларда да «татар» ве «Къырым татары» келимелерининъ сыкъ-сыкъ къулланылгъаныны кореджекмиз.

Эсас мевзугъа кечмезден эвель, шуны да къайд этмелимиз ки, бу меселеге дикъкъат, артыкъ, чекильген эди ве бунынъ нетиджесинде озь вакътында базы бир кучюк антологиялар биле дюнья юзю корьген эди. Лякин бу киби неширлер ичюн ялынъыз айры муэллифлернинъ айры манзум эсерлери сечильген эди, мевзу там манада ильмий бир янашув иле, кениш ве этрафлы бир шекильде эльге ич алынмагъан эди. Бунъа къаршылыкъ, ашагъыда нетиджелери теклиф этильген теткъикъат ичюн анъылгъан девирнинъ деерлик бутюн энъ муим муэллифлерининъ (топлам оларакъ, йигирми исим) аман-аман бутюн билинген эсерлери козьден кечирильген ве шу эсерлерде расткельген «татар» этноними иле алякъалы бутюн мисаллер, бир джедвельге алынып, талиль олунгъандыр.

Бу ерде шуны да къайд этер эдик ки, бу мевзу боюнджа ишни девам этмек мумкюн, чюнки чешитли себеплерден долайы, ич шубесиз, базы бир эсерлер бу теткъикъатнынъ тышында къалгъандыр (бир чокъ эсерлернинъ такъдири, затен, белли дегиль). Объективлик ичюн, бу киби эсерлер де тапылмалы ве теткъикъ этильмелидир.

Даа бир хусус: теткъикъат девамында ялынъыз «татар» этноними ве ондан мейдангъа кельген сёз ве сёз бирикмелери дегиль, «Къырымлы» ве «къырымтатар» келимелери де бакъылды. Амма бойле мисаллер сонъ дередже аз олды, олгъанлар да макъаледе косьтерильди. Аслында, теткъикъатнынъ пек муим нетиджелеринден бири де шу олды: мевзу иле алякъалы 100-ден 99 мисальде анджакъ «татар» ве ондан япылгъан сёз ве сёз бирикмелери къулланылды, «къырымтатар» келимеси биле тек сайылы мисаллерде расткелинди.

XIX а. сонъу иле XX а. башы деп, 1880-джы сенелеринден 1920-джи сенелерине къадарки девирни козьде туттыкъ. Бу девир, белли олгъаны киби, ичинден даа бир къач девирге болюне (1883–1905 сс., 1905–1917 сс., 1917–1921 сс., 1921–1928 сс.), булардан эр биринде къырымтатар эдебий аятына янъы-янъы муэллифлер къошулгъан ве шу эдебиятны даа да юксек севиеге чыкъаргъан эдилер. Теткъикъат ичюн бу муэллифлернинъ энъ белли олгъанлары хронологик бир сыра иле эльге алынгъандыр.

Иште, ильк девир: 1883–1905 сс. Бу девир акъкъында сёз ачылыркен, эсасен, учь исим анъылмакъта: И. Гаспринский, С.-А. Озенбашлы ве О. Акъчокракълы. Юкъарыда къайд этильгени киби, И. Гаспринскийнинъ «татар» этнонимине нисбетен хусусий бир бакъышы олгъан ве о, махсус бир теткъикъаткъа ляйыкъ олгъаны ичюн, бу араштырманынъ черчивесинде бакъылмагъандыр. Иште, И. Гаспринскийнинъ замандашларына кечейик.

С.-А. Озенбашлы (1867–1924). Теэссюф ки, бу олдукъча истидатлы къырымтатар шаир ве языджысы, янъы къырымтатар драматургиясынынъ ильк эсерини берген муэллифнинъ шимди элимизде пек аз эсери булуна, «татар» сёзюне де шимдилик онынъ ялынъыз 1897 с. язылып, 1901 с. саналаштырылгъан «Оладжагъа чаре олмаз» пьесасында [13, с. 105], 1903 с. «Терджиман» газетасында басылып, къырымтатар хиджретлерине багъышлангъан «Эй, гонъюль!» манзумесинде, бир де 1900 с. язылгъан «Татарын васиети» шиирининъ [12, с. 67–68] серлевасында расткельмек мумкюндир. «Эй, гонъюль!» шииринде «татар» келимеси эки дефа – 2 ве 4 бентлерде кече:

Даха чокъмы уюр эвляд-ы татар?

Гонъюль, гозь хиджабынъ, аджеб, ким ачар?

Акълы олан бойле гъафлетми ятар? ˂ .. .˃

Эсеф, аранмыёр халяса чаре!

Не герек бу хиджрет къавм-ы татара?

Гонъюль, не къачарсынъ гъариб дияра?

Бу сенинъ эттигинъ мердлик дегильдир! [21].

Бу муэллифнинъ яратыджылыгъы боюнджа араштырмаларны девам этмек мумкюндир.

Экинджи исим – белли несирджи, драматург, шаир ве терджиман О. Акъчокъракълы (1879–1938). «Татар» этноними ве онынънен багълы сёз бирикмелери бу эдипнинъ эм манзум, эм де менсур эсерлеринде расткеле. Мисаль, «Исмаил бек Гаспринский» адлы шиирини алайыкъ:

Долашмыштыр Русие ве Френкистаны,

Идюп дикъкъат маишет-и алеме, ол яр.

Корер ки, саъй ве теракъкъиде джумле джихан, –

Ничюн къалсын джехалетте миллет-и татар? [2, с. 40].

О. Акъчокъракълынынъ 1899 с. басылгъан «Ненкеджан ханым тюрбеси» повестини де алсакъ, бу эсерде «татар аскери» [2, с. 20], «татар бичими эльбисе» [2, с. 21], «татар лисаны» [2, с. 21], «ислям татарлар» [2, с. 21], «(къыркъ нефер) татар атлысы» [2, с. 27] киби бир сыра сёз бирикмелери расткелине.

1905 ве 1917 сс. Рус инкъиляплары ве 1917 с. сонъунда кечирильген I Къырымтатар къурултайы къырымтатар эдебиятынынъ инкишафына да буюк сильтем бергендир. Мейдангъа бир чокъ истидатлы эдиплер чыкъкъан, оларнынъ арасында, айрыджа оларакъ, А. С. Айвазов, А. Чергеев, У. Ш. Токътаргъазы, А. Одабаш, Б. Чобан-заде, Н. Челебиджихан, Дж. Сей­дамет, Дж. Керменчикли, М. Ниязи, Ш. Бекторе, А. Ильми, У. Ипчи­ни анъмакъ мумкюндир. «Татар» сёзю ве онынъ иле алякъалы сёз бирикмелери булардан эр биринде, базыларда исе – дефаларджа ве сонъ дередже терен маневий мана ташыяракъ къулланылгъандыр. Мисаллерде бакъайыкъ.

Белли шаир ве педагог Асан Чергеев (1879–1946). Бу эдипнинъ де шимди элимизде булунгъан эсерлери чокъ дегиль. «Татар» сёзюни алсакъ, оны, мисаль, 1905 с. язылгъан «Эшит, мевта не севлеюр» поэмасында – «татар кою» [33, с. 130] ве «татар мулькю» [33, с. 131] ибарелеринде расткельмек мумкюндир. Араштырмаларны девам этмек керек.

Невбеттеки исим – даа чокъ А. Чергеевнен берабер анъылгъан эдип, чокъ истидатлы шаир, языджы, драматург ве терджиман У.Ш. Токъ­таргъазы (1881–1913). «Татар» сёзю бу эдипнинъ эм шиирлеринде, эм драматургиясында пек сыкъ расткеле. Шиирлерини алсакъ, ильк эвеля, «Беклериз» [23, с. 8], «Раат кечинмек» [23, с. 21], «Фи медх-и Къырым», «Пара», «Бен сени эттим къабул», «О кимдир?» киби эсерлерни анъмакъ мумкюндир. Мисаль, «Фи медх-и Къырым» шиирининъ 10 ве 11 бентлеринде «татар» ве «Татарлыкъ» келимелери кече:

«Хубб-уль-Ватан мин эль-иман» – хадистир,

Ватаныны севмеенлер – хабистир,

Бу Ватана Татар огълу варистир,

Дигерлер сахип оламаз Къырыма!  

Къырым гиби Ватан вармы дюньяда?

«Татарлыкъ» гиби шан вармы дюньяда?

Шимди, бакъ, уюян вармы дюньяда?

Ачыкъ гозьлер чапышырлар Къырыма! [26, с. 4–6].

Я да мешур «Пара» шиирини алайыкъ:

Татарынъдыр шимди сыра:

Окъусын бизим фукъара,

Огренсин бир унер, зира

Керек пара, пара, пара! [23, с. 26].

Эдипнинъ «Бен сени эттим къабул» шииринде «татар» сёзю учь бентнинъ сонъунда, ичинде «татар» сёзю булунгъан накъаратта (багъламада) кече:

Бильмединъ сен ич саадет къадрини, валлахи, татар,

Кимсенинъ индинде, бакъ, шимди сайылмаз шах татар [12, с. 131].

«О кимдир?» шииринде де «О – татарлардыр, Къырымынъ ерлилери; О – бизлериз, бу Ватанынъ огъуллары» бейти манзуменинъ бутюн 12 бентининъ сонъунда, багълама оларакъ текрарлана. Бу эсернинъ ильк дёртлюги шудыр:

Дагъда яшар – якъмагъа бир одуны ёкъ.

Сув башында – сувдан янмагъан бир куни ёкъ.

Ашлыкъ сачар – ашамагъа ич уны ёкъ.

О – татарлардыр, Къырымынъ ерлилери,

О – бизлериз, бу Ватанынъ огъуллары! [26, с. 8–10].

Юкъарыда да къайд этильгени киби, «татар» сёзюне У.Ш. Токътаргъ­азынынъ ялынъыз шиирлеринде дегиль, «Моллалар проекти» пьесасында да расткельмек мумкюн. Мисаль, бойле ибарелерде: «къара татар» [23, с. 35], «татар проекти» [23, с. 35], «татарджа» [23, с. 35], «татар халкъы» [23, с. 36, 37] «поселян татар» [23, с. 37], «татар баласы» [23, с. 40], «татар газеталары» [23, с. 44], «татар матбалары» [23, с. 44], «мусульман татарлары» [23, с. 45], «татарлар» [23, с. 48] ве саире.

Шуны да къайд этмек керек ки, бу пьесанынъ ильк къысмында «бутюн Къырым татарлары адындан...» ибареси де кече [23, с. 34]. Бу ибаре арап арифлери иле там бойле шекильде – изафет оларакъ языла ве бунда Къырым сёзю, анълашыла, этник манада дегиль де, джогърафик бир ад оларакъ къулланыла.

А.С. Айвазов (1878–1938). Бу чокъ истидатлы языджы, драматург ве публицист, юкъарыда да къайд этильгени киби, И. Гаспринскийнинъ тюркчюлик гъаелерининъ тесири алтында булунгъандыр. Онынъ ичюн о, озь бедий эсерлеринде «татар» ве онынъ иле алякъалы сёз ве ибарелерни къулланмамагъа терджих эткендир. Буны, мисаль, онынъ «Неден бу ала къалдыкъ» пьесасында, «Эсарет къурбанлары» икяесинде, я да даа бир мешур эсеринде – «Аннеджигим, нердесинъ? Гель!» икяесинде корьмек мумкюндир. Амма, бунъа бакъмадан, айны шу пьесада биле, бир къараманнынъ нуткъунда «татарский свадьба» [1, с. 10], «татар свадьбасы» [1, с. 10], «татар тили» [1, с. 50] киби ибарелер кече. Яни, муэллиф, истер-истемез, халкънынъ алышкъан этноним ве онынъ иле алякъалы келиме иле сёз бирикмелерини къулланмагъа меджбур олгъандыр.

Аслында, бу теткъикъатнынъ мевзусы бакъымындан, хусусий бир дикъкъат А.С. Айвазовнынъ бедий-публицистик эсерлери чеке. Мисаль, онынъ 1917 с. «Миллет» газетасында бастыргъан бир беян-наменинъ метнини алайыкъ. Бу текстте дефаларджа, деерлик эр бир абзацта «татар» сёзю ве «Къырым татары» сёз бирикмеси текрарлана. Мисаль ичюн, сонъки абзацны кетирейик (парча бугуньки къырымтатарджагъа якъынлаштырылгъан бир шекильде бериле):

«Артыкъ, Къырым татары эр ишини, эр дердини, эр хасталыгъыны кенди векиллери вастасы иле кенди Къурултайында сёйлейджек, [онынъ] эр тюрлю илядж ве дерманы да Къурултайындан корюледжектир!.. Артыкъ, Татар кенди Къурултайынынъ тизеджек Ясасынен яшайджакъ, кенди къануний идарени бельгилейджек Эсас Къануны иле идаре олунаджакътыр. Яшасын Татар Къурултайы!..» [30, с. 85].

Номан Челебиджихан (1885–1918). Къырымтатар эдебиятынынъ энъ парлакъ исимлеринден бири олгъан бу эдип «татар» келимесини озюнинъ эм несир, эм де назм эсерлеринде сыкъ-сыкъ къуллангъандыр. Онынъ шиирлерини, ве ильк эвеля, къырымтатар миллий йырына (гимн) чевирильген «Ант эткенмен!» шиирини алсакъ, «татарлар» келимеси бу манзуменинъ ильк мисрасында ер алмакътадыр:

Ант эткенмен татарларнынъ ярасыны сармагъа!.. [16, с. 166].

Я да «Савлыкъман къал, Татарлыкъ!» шиирини алайыкъ. «Татар» сёзюнден япылгъан «Татарлыкъ» келимеси бу шиирнинъ серлевасында ве ильк дёртлюгинде ер ала, даа бир «Татар» сёзю сонъки, учюнджи дёртлюкте кече:

Артыма бакъсам – акъ омюр, алдымда – олюм,

Коп узамаз, беллеймен, къарангъы ёлум,

Къарсамбадан хавф этмей, кольгеден урькмей,

Сонъ нефесте: «Татар!» – деп, узаныр къолум. [16, с. 168].

«Айгиди, татар яшлары!» шииринде исе серлевагъа алынгъан хитап эр учь дёртлюкнинъ башында текрарлана [16, с. 166–167].

Н. Челебиджиханнынъ «Къарылгъачлар дуасы» икяесини де алсакъ, бу икяеде, шу джумледен, «кой татарлары» [16, с. 158], «татар тили» [16, с. 158], «эски татар» [16, с. 158], «буюк татар» [16, с. 159] киби ибарелерни окъуй билемиз.

Бунъа бенъзер вазиетни Н. Челебиджиханнынъ миллий дава аркъада­шы, чокъ истидатлы языджы ве публицист Джафер Сейдаметнинъ (1889–1960) эсерлеринде де корьмек мумкюндир. Мисаль, 1916 ве 1917 сс. Истанбул ве Акъмесджитте басылгъан «Миллий дуйгъу» икяесини алайыкъ. Бу икяеде «татар» сёзю ве онынъ иле алякъалы ибарелер дефаларджа кечмекте. Мисаль, «татар оджагъы» [24, с. 43], «татарын къошу, куреш эгленджелери» [24, с. 44], «секиз-он татар» [24, с. 44], «къарт татарлар» [24, с. 45], «татарлар» [24, с. 46], «татар яшы» [24, с. 46], «татарын омрю» [24, с. 46], «татарын Мизаны» [24, с. 46], «татар куреши» [24, с. 47], «татар адети» [24, с. 48].

Я да «Унутылмаз козьяшлар» икяесини алайыкъ. Бу икяеде де «татар» этноними сыкъ-сыкъ къулланыла, эсерде, мисаль, «татар къадынлары» [24, с. 24], «татар» [24, с. 24], «бугуннинъ татарлары» [24, с. 25] «татарлар» [24, с. 25] киби сёз ве сёз бирикмелери кече.

Шуны да къайд этмек керек ки, Джафер Сейдаметнинъ «татар» сёзюни къулланмасында, анълашыла, белли бир эволюция юзь берген эди. Мисаль, 1922 с. язылып, ильк дефа таа 1938 с. «Эмель» меджмуасында басылгъан «Ислям ака» икяесинде «татар» сёзю аман-аман кечмей – онынъ ерини «къырымтатар» сёзю ала: «къырымтатарлар» [24, с. 55], «къырымтатар укюмети» [24, c. 75], «къырымтатар аскери» [24, с. 77], «къырымтатар шахиди» [24, с. 77] киби ибарелерде. Бундан гъайры, айны шу эсерде «къырымтатарлар» манасында «гъарип къырымлылар» [24, с. 58] ве «къырым яшлары» ибарелери де кече [24, с. 63]. Бунынънен берабер, муэллиф, кене де «татарлар» сёзюни де «унутмай» [24, с. 77]. Фикримиздже, мезкюр эволюциянынъ себеплерини 1917 с. сонъунда кечирильген I Къырымтатар къурултайынынъ халкънынъ миллий анъына япкъан тесиринде къыдырмакъ керектир.

Шусы да дикъкъат чекмектедир ки, айны шу «Ислям ака» икяесининъ илеридеки неширлеринде (1964 с. айны шу «Эмельде» ве 2009 с. Анкарада, Дж. Сейдаметнинъ эсерлеринден ибарет бир джыйынтыкъта) «татар» ве «къырымтатар» сёзлери ич кечмей, олар эпси «къырым» я да «къырымлы» сёзлерине денъиштирильгендир [31; 32]. Дж. Сейдамет о заман артыкъ мерхум эди ве бу «редакциялардан» хабери бар эдими, ёкъ, олса да мунасебети не олгъан, белли дегильдир.

Невбеттеки исим – буюк шаир, несирджи ве алим Б. Чобан-заде (1893–1937). Бу эдип, ич шубесиз, «татар» келимесини энъ чокъ къуллангъан ве атта оны чокъ муим бир миллий тимсальге чевирген бир муэллиф олгъандыр. Онынъ яратыджылыгъында, эм несир, эм де назм эсерлеринде «татар» сёзюне сыкъ-сыкъ расткельмек мумкюндир. Мисаль, ««Татар тугульмен!..» дегенлерге», «Согъушкъа достларым, хакъ татар тили ичюн!», «Тынч татар чёлюнде!..» шиирлеринде «татар» сёзю серлевагъа алынгъан [27]. Бундан гъайры, «татар» сёзю ве онынъ иле алякъалы бир чокъ ибарелер шаирнинъ «Къавгъасыз той корюльмеген» [27, с. 32–33], «Печель Азиз» [27, с. 34], «Студент» [27, с. 44], «Озь-озюме» [27, с. 57], «Ой, сувукъ шу гъурбет» [27, с. 61], «Тувгъан тиль» [27, с. 64–65], «Бинъ докъуз юз он докъуз» [27, с. 72], «Къарт Дунай, Къарт Дунай» [27, с. 73], «Алим айдамакъ» [27, с. 74, 75], «Заваллы тюрюк» [27, с. 78], «Бир изин беринъиз!..» [27, с. 79], «Къайтарма» [27, с. 81], «Къоллар демир, баш эмен...» [27, с. 83], «Сув анасы» [27, с. 87], «Мезад» [27, с. 91], «Бабама» [27, с. 100], «Кечмиштеки сучларымыз» [27, с. 103], «Токъай шарабы» [27, с. 111–112], «Къарт чингене» [27, с. 114–115], «Къалкъ, Эсма къардашым!» [27, с. 118], «Кимсе бильмий» [27, с. 118–119], «Чора батыргъа» [27, с. 130], «Къалпакъ махраджы» [27, с. 137], «Ичкен!..» [27, с. 140], «Юз алтмыш йыл!..» [27, с. 146] шиирлеринде, бир де «Ананъ къайда?» [27, с. 149–156] ве «Танду» [27, с. 163] дестанларында да къулланылгъандыр.

Мисаль оларакъ, ««Татар тугульмен!..» дегенлерге» шииринден бир къач бейит кетирейик:

«Биз татар тюгюльмиз!», – дий бугунь дёнме.

Эльбетте, тюгюльсинъ, ай байгъуш коле...

Сен бугунь ойталыкъ, ыргъатсынъ, чобан,

«Татарман!» – десенъ де, табылмаз инангъан...

Сенинъ бу инкярынъ къоркъудан келе...

«Мен татар тюгюльмен!» – Явропа куле... [27, с. 94–95].

Юкъарыда къайд этильгени киби, «татар» сёзю Б. Чобан-заденинъ тек шиирлеринде дегиль, бол-бол несир эсерлеринде де къулланылгъандыр. Буны, мисаль, «Индемез Джелиль», «Он дёрт джашымда», «Огъурлы джоллар», «Арманда бир шаир» [27, с. 204, 207], «Бир къач сучум» [27, с. 209], «Эртеджи Мурат» [27, с. 215] икяелеринде ве «Нурай» повестинде [27, с. 178] корьмек мумкюндир. Мисаль оларакъ, «Он дёрт джашымда» икяесининъ башындан пек маналы бир парчаны алайыкъ:

«Биз, татарлар, бек чалт тува, осе, ойнай, куле, сонъ тюшип олемиз... Ат устюнде, айгъырларнынъ аркъасында джувурып джюрген бир бахтымыз бар... Тоз чанъгъытып, козь къамаштырып чыгъамыз, сонъ бир айланмада, бир къыйыр, ыйыкъ джерде атымыздан тюшип, сессиз, ынъыртысыз, мугъаймай, окюнмий, джыламай оле, унтуламыз... Барсын, эр халкъ тилегенидай омюр сюрсин; биз джашавнынъ бу союны, олюмнинъ бу джолуны сюемиз... ˂...˃

Татарлыкъ къолай болса, татарларнынъ джашавы тек татарларнынъ котере биледжегиндай болмаса, бу къадар аз къалырмы эдик?..» [27, с. 181].

«Татар» сёзю ве онынъ иле алякъалы сёз бирикмелери пек чокъ
Б. Чобан-заденинъ «Огъурлы джоллар» икяесинде де къулланылгъан. Мисаль ичюн: «джигит татар» [27, с. 192], «татарлар» [27, с. 192], «татар» [27, с. 192, 198], «татарджа» [27, с. 192, 198, 201], «койлю татар» [27, с. 192, 195], «татар балалары» [27, с. 193], «татар джашы» [27, с. 193, 201], «татар байрамы» [27, с. 194], «татарлыкъ» [27, с. 195], «татар тарихы» [27, с. 195], «татар акъайы» [27, с. 195], «татар эркеклери» [27, с. 196], «татар кечеси» [27, с. 199], «татар койи» [27, с. 201], «татар шеэри» [27, с. 201].

«Индемез Джелиль» икяесинде (1920 с.) де бу сёз «орта татар бойлю» [27, с. 211], «татарлар» [27, с. 212, 214], «татар балалары» [27, с. 212], «татар» [27, с. 212, 213], «дели татар» [27, с. 213], «Маладес, татарин!» [27, с. 213], «татар искадронлары» [27, с. 213] киби ибарелерде расткеле.

Текрарламалымыз ки, Б. Чобан-заде, ич шубесиз, «татар» сёзюни энъ чокъ къуллангъан къырымтатар эдиплеринден бири, бельки де биринджиси олгъандыр. Амма, мисаль, айны шу «Индемез Джелиль» икяесинде, баш къараманнынъ табиат чизгилерине даир бильги бергенде, муэллиф «къырымлы» сёзюни де къуллана:

«О, о бирлеринден даа зияде къырымлы, эски къырымлы эди. Къырымлынынъ къайгъусы, джан сыкъылмасы, куньлерининъ файдасыз корюнмеси оны даа зияде тута, даа зияде сыкъа эди» [27, с. 211].

Икяенинъ бу ери айрыджа дикъкъат чеке ве махсус бир талильге ляйыкътыр.

«Татар» этнонимини чокъ севген даа бир шаир ве языджы – Абибулла Одабаштыр (1881–1938[?]). Буны, ильк эвеля, онынъ «Алтын ярыкъ» поэмасындан анъламакъ мумкюндир. Бу эсерде «татар» сёзю ве онынъ иле алякъалы ибарелер, – «татар яшлары», «Татарлыкъ», «яш татарлар», «Татар юрту», «Татар ханлыгъы», «Татарстан», «татар ханы», «татарлар», «татар къувети», «буюк татар миллети», «къарт татарлар», «татар джаны», «татар юреги», «яш татарлар ордусы», «татар тёлю», «татар сою» ве саире, – дефаларджа къулланылгъан, затен эсернинъ эсас мевзусы – «Татарлыкъ», онынъ кечмиши, земанеси ве келеджегидир, «Татарлыкъ» да бу эсерде, табий ки, пек муим бир тимсаль оларакъ, сонъ дередже терен бир мана ташымакътадыр. Дестаннынъ сонъки къысмындан, «Татарлыкъ» ве алемшумуль («всеобъемлющая») севги мотивлерини булундыргъан бир къач дёртлюкни мисаль оларакъ кетирейик:

Татарлыкъны джанынъдай сев! Чюнки сен – бир Татарсынъ!

Яхшы, яман – эр бир алынъ Татарлыкъкъа багълыдыр;

О олерсе – сен де олер, о яшарса – яшарсынъ,

Яшавынъны севмез исенъ – инсанлыкътан чыкъарсынъ!

Татарлыкънынъ севгисини юрегинънинъ энъ азиз

Бир якъында сакълагъан сонъ, дюньядаки ай, йылдыз,

Инсан, айван – эр бир шейни бир сырада севмелисинъ,

Севмелисинъ Татарлыкъны, инсанлыкъкъа сермелисинъ!

Севмек – будыр инсанлыкъны инсан эткен, юксельткен,

Яшавымызны айдынлаткъан, юрегимизге нур серпкен;

Сев эр шейни, сев ве аджы! Татарлыкъны да: «Истесенъ –

Эр бир шейге алтын ярыкъ серпеджектир!» – деп сев сен.
[34, с. 25–26].

А. Одабашнынъ башкъа шиирлеринден, мевзу бакъымындан, И. Гаспринскийге багъышланып, 1918 с. язылгъан «Улу бабай» шиири де дикъкъат чеке: бу манзумеде «татар», «къарт татар», «татарлар», «татарлыкъ» сёз ве сёз бирикмелери алты дефа – еди дёртлюктен алтысында, бирер кере кече [20, с. 68].

Эдипнинъ несир эсерлерини исе алсакъ, араштырылгъан унсурларны, мисаль, «Унутмайджакъ» («татар мектеби») [20, с. 25] ве «Эв къушлары» икяелеринде («татарджа») [20, с. 36] расткельмек мумкюндир.

«Татар» этнонимини пек севген даа бир шаир – «Къурултай шаири» намыны къазангъан Джемиль Керменчиклидир (1891–1942). «Татар» сёзю ве онынъ иле алякъалы чешитли сёз бирикмелери бу эдипнинъ «Татарым!» («Татарлыкъ», «Татар огълу Татарым», «Татар») [14, с. 84–86], «Сонъ сёз!» («Татар», «татар къаны», «буюк Татарлыкъ», «татар дюньясы») [14, с. 80–82], «Озь тилимиз» («татар сарфлары») [14, с. 70], «Сен ольме, догъ!» («генч татар») [14, с. 78], «Буюк байрам шерефине» («Татар огълу») [14, с. 58–60], «Учурумын башындайыз» («татар къадын-къызлары») [14, с. 88–90] ве башкъа шиирлеринде расткеле. Мисаль, мешур «Татарым!» шиирининъ ильк дёртлюгини алайыкъ:

Баш устюмде долашыёр бир булут,

Банъа диёр: «Татарлыгъы сен унут!».

Хайыр, достум, сен бу дерттен фаригъ ол,

Шу сёзлери хатырынъда эйи тут:

Сен не дерсенъ – Татар огълу Татарым,

Татарлыкътыр – ма-бих-иль-ифтихарым!.. [14, с. 84–86].

Я да «Сонъ сёз» шииринден ильк дёртлюк:

Бен – Татарым!.. Энъ кучюк бир шее бен козь юммам!

Кучюк биле олса, ярдымы душмандан уммам.

Догърулыгъа, яхшылыгъа эр вакъыт боюн эгерим,

Лякин акъсызлыгъа асла, асла, асла бойсунмам! [14, с. 80].

Мевзумыз бакъымындан дикъкъат чеккен даа бир эдип – атешин шаир Амди Герайбайдыр (1901–1930). Бу шаирнинъ тек серлевасында «татар» сёзю булунгъан шиирлерини алсакъ, – «Татар ичюн!», «Татар оджасына», «Эски татар мектеби», «Яш татарларгъа», «Заваллы татар къызы», «Татар къызынынъ къара бахты, ве я анайымнынъ козь яшлары», – кучюк бир антология олур [5]. Бундан гъайры, бу киби сёз ве ибарелерни онынъ бир чокъ башкъа шиирлеринде де, мисаль, «Хиджрет» поэмасында [5, с. 86, 87, 88], «Багъчасарай» [5, с. 95], «Не сакъландынъ о къадар?» [5, с. 25], «Хош кельдинъиз!» [5, с. 38], ««Ант эткенмен» айтаман» [5, с. 40], «Тинтюв (Облава)» [5, с. 42], «Джашлыкъкъа» [5, с. 45], «Къарасув» [5, с. 48], «Айгиди, шу вакъытлар» [5, с. 65], «Талакъ» [5, с. 67], «Ачлыкъ» [5, с. 68], «Кечти энди» [5, с. 79], «Джигитнинъ джыры» [5, с. 80], «Дар-уль-муаллиматны битирген къызларымызгъа» [5, с. 82] манзумелеринде де расткельмек мумкюндир.

«Багъчасарай» шииринден бир дёртлюк:

«Кябе»сидир Татарын – Багъчасарай,

Бугунь халкънынъ козюнде къор болса да;

Татар кене, «Къыбла» деп, онъа къарай,

Багъчасарай багъында гуль солса да [5, с. 95].

Невбеттеки исим – чокъ истидатлы шаир ве несирджи Мемет Нузеттир (1888–1934). «Татар» сёзю бу эдипнинъ бир сыра назм ве несир эсерлеринде расткеле. Мисаль, шиирлерини алсакъ, ильк эвеля, «Етер артыкъ!», «Бир татарнынъ фигъаны» [19, с. 25–26], «Тек окъу! (Татар койлюсине)» [19, с. 28], «Оламам» [19, с. 84], «Чобан акъай» («Бир кичкене татар эдим...») [19, с. 96], «Тюркюли намаз» [19, с. 127], «Зоречикнинъ анты» («Мен бир татар къызыман») [19, с. 133] киби эсерлерни анъмалымыз. Мисаль оларакъ, «Етер артыкъ!» шииринден бир дёртлюк алайыкъ:

Нидже юз йылдан бери намусынъ тахкъир эдилиркен,

Даа догърусы, варлыгъынъ эр ерде инкяр эдилиркен,

Акълы, ерли талапларынъа эп къаршы гидилиркен, –

Силькин, артыкъ! Бильсинлер: Татар къуртулмуш эсареттен! [19, с. 24–25].

Айны шу эдипнинъ несир эсерлерини исе алсакъ, онынъ «Бахытсыз хоранта» икяесинде «татар сёзю» [19, с. 157] ве «Селим сохта» повестинде «татар къызлары» [19, с. 154] ибарелери расткеле.

Бу девирнинъ ады мутлакъа анъыладжакъ даа бир къырымтатар классик шаири – Абдураман Къадри-задедир (1876–1938). Бу эдипнинъ «татар» келимесине мунасебетини пек къандырыджы оларакъ 1917 с. декабрь 3 (16)-да язылгъан «Къурултайынъ ачылмасы ичюн тарих» адлы шиири косьтере биле. Сонъки мисрада тарих (хронограмма) булунгъан бу 10 бейитли гъазельде «татар» келимеси чешитли вариантларда еди кере кече:

Иште, парлады Татарынъ неджм-и икъбали бугунь!

Иште, догъды уфкъ-ы хурриетте шемс-и шевкети!

Мюжделер! Ачылды химметле Къурултай меджлиси!

Тазеленди шимди Татарын да эски сатвети.

Къахраманлар диктилер ахир зафер байрагъыны,

Далгъаланды Хан-Сарайы узьре Татар райети.

Фарт-ы мемнюниетимден н’ола дёксем гозь яшы –

Чокъ замандыр горьмемиштик чюнки бойле ниъмети.

Чатласын душманларын кин ве хасеттен юреги,

Горьсюн эрбаб-ы хасет бизлерде олан гъайрети!

Шимди Татар кенди къанунларыны кенди дюзер,

Яр-у-агъяра олур Ясасы варлыкъ худжджети!

Ильм-у-ирфан иле умран-ы биляда саъй идюп,

Бу Ешиль адада артыкъ биз къурарыз Дженнети!

Джумле миллетлерле къардашлыкъ эсасы узьредир,

Хурь Татарынъ итикъадынджа сиясет хикмети.

Яшасын Къырым Къурултайы! Яшасын хурь Татар!

Яшасын бунлары юксельтен о генчлик химмети!

Рахмия, дюшти не раъна джевхерий тарихымыз:

Дюзди Къырымда Къурултайыны Татар миллети! [15].

1910–1920-нджи сенелерининъ энъ муим къырымтатар шаирлери арасында, мутлакъа, хиджретте догъгъан эки къыйметли шаирнинъ де адлары анъылмалыдыр. Олардан биринджиси – белли шаир ве педагог, четэль къырымтатар эдебиятынынъ энъ муим векиллеринден бири – Мехмет Ниязидир (1878–1931). «Татар» ве онынъ иле алякъалы чешитли сёз бирикмелерине бу эдипнинъ «Татар бармы?» деп сорагъанларгъа», «Къырымгъа: Добруджадан сизге селям кетирдим» [17, с. 30], «Ешиль джурткъа» [17, с. 32], «Джурт сюйгиси» [17, с. 33–34], «Эшитемен. (Тюшюрильген йылдызларгъа)» [17, с. 35], «Марш» [17, с. 38], «Менъли Герай медресесине марш. (Талебе лисанындан)» [17, с. 40–41] ве башкъа шиирлеринде расткелине. Мисаль оларакъ, ««Татар бармы?» деп сорагъанларгъа» шииринден бир къач бейит алайыкъ:

«Татар бармы?» – деп ким сорай? – Мен барман!

Адын, шанын бек таныгъан джаш татарман! ˂...˃

Миллет адым «тюрк» болса да, тарихта

Шанлы адым – Татар! Шай деп язарман.

Озь терегин бегенмеген сойсызларгъа

Гурь давушман: «Керекмейсиз!» – деп айтарман. [17, с. 30].

Романьяда догъгъан даа бир къырымтатар шаири – Шевкъи Бекторе (1888–1961). Мевзумыз олгъан унсурларгъа онынъ, мисаль, «Татарлыгъым» ве «Миллетимнинъ Кябеси» [17, с. 19, 20] киби шиирлеринде расткельмек мумкюндир. Эдипнинъ «Татарлыгъым» шиири айрыджа бир шурет къазангъандыр:

Татарлыгъым, тувгъан ерим,

Балалыкътан сюемен;

Онлар ичюн коп вакъытлар

Джылай-джана куемен.

Къайда барсам, мен коремен:

Гъарип татар сачылгъан,

Озь багъында къокъламагъа

Ёкъ бир гулю ачылгъан. ˂...˃ 

Къатты джельмен атылгъанлар

Тавгъа, ташкъа я джаргъа,

Джарты дюнья мезар болгъан

Татарлыкъкъа, татаргъа... [17, с. 26].

Невбеттеки дёрт исим – эсасен 1920-джы сенелерде ве даа чокъ несир саасында танылгъан эдиплердир. Булардан ильки – белли языджы ве публицист Абляким Ильмидир (1887–1962[?]). Бунынъ, мисаль, мешур «Ачлыкъ хатирелери. Сюндюсин хатире дефтеринден» повести алынса, бунда «татар акъайы» [8, с. 87], «татар приюты» [8, с. 88], «татар авалары» [8, с. 90], «татарджа» [8, с. 89] киби сёз ве сёз бирикмелери расткеле. «Татарджа» келимесини айны эдипнинъ «Къуртчу Бекирчик» повестинде де окъумакъ мумкюндир [8, с. 161].

Экинджи исим – несирджи, шаир ве драматург Умер Ипчидир (1897–1955). Мевзумыз олгъан сёз ве сёз бирикмелерине бу эдипнинъ бутюн бу учь далда язгъан эсерлеринде расткелине. Несир эсерлерини алсакъ, бунъа «Асан» повести («татар яшы») [9, с. 169], «Расткелиш» («татар фамилиялары») [9, с. 55] ве ««АМО» автобусында» («татар яшлары») [9, с. 94] икяелери, пъесаларыны алсакъ – «Мотор» пьесасы («татарлар», «татарджа», «татар») [9, с. 255; с. 261; с. 262], манзум эсерлерини де алсакъ – «Кимден ярдым?» («татар къызы») [9, с. 415, 416], «Янъы элифба» [9, с. 440], «Истерим!» киби шиирлери мисаль ола билир. Эдипнинъ 1918 с. «Миллет» газетасында басылгъан, эеджан толу «Истер эдим...» шиири айрыджа бир дикъкъат чеке, бу шиирде «татар» сёзю бутюн манзуме боюнджа текрарлангъан багъламада учер кере кечмектедир:

Истер эдим: эмен, чамлы орманларда,

Къая, учурым, къар, аязлы заманларда,

Ешиль чёллер, энъ далгъалы дерьяларда –

Татар йыры, татар чынъы йырлансын!

Татар тугъу – Кок байракъ далгъалансын!

Истер эдим: Джынгъыз куню арткъа къайтсын!

Ясасыны, тёресини джангъа салсын!

Юреклерде, ер, коклерде нам берген –

Татар йыры, татар чынъы йырлансын!

Татар тугъу – Кок байракъ далгъалансын!

Истер эдим: татар къызы азад олсун,

Йылдыз киби парылдасын, агъартылсын,

Баскъан ери, тувгъан или – Къырымында –

Татар йыры, татар чынъы йырлансын!

Татар тугъу – Кок байракъ далгъалансын!

Истер эдим: Махшер куню энъ огде

Кок кефенли татар халкъы ер алсын!

Дженнет ёлу, Сырат копрюн кечкенде –

Татар йыры, татар чынъы йырлансын!

Татар тугъу – Кок байракъ далгъалансын!

Истер эдим: Сырат копрюн кечкен сонъ,

Хавз-ы Кевсерден шербетлер ичильген сонъ,

Энъ тёрюнде – Дженнет-и аъля, Фирдевсте –

Татар йыры, татар чынъы йырлансын!

Татар тугъу – Кок байракъ далгъалансын! [10].

1920–1930-нджы сс. къырымтатар эдебиятында озь несир ве назым эсерлери иле танылгъан даа бир исим – Джафер Гъафардыр (1898–1938). Бу эдип де озь яратыджылыгъында «татар» келимесини ве онынънен багълы сёз бирикмелерини эпейдже къуллангъандыр. Мисаль, онынъ мешур «Ёлджулыкъта» икяесинде – «татар акъайлары» [13, с. 249], «татарджа» [13, с. 251], «татар яшлары» [13, с. 254], «татарлар» [13, с. 254], «татар миллети» [13, с. 254], «Азманлар» повестинде – «татар халкъы» [6, с. 17], «татарджа» [6, с. 31], «татарлар» [6, с. 34], «Партизан Муратчыкъ» икяесинде – «татарджа» ве «татарчонок» [7, с. 96] киби сёз ве сёз бирикмелерини окъумакъ мумкюндир.

Бу девирнинъ къырымтатар несирджилигининъ даа бир, сонъ дередже истидатлы векили – Джемиль Сейдаметтир (1903–1977). Бу муэллифнинъ мевзумыз олгъан девирге аит эсерлеринде «татар» келимеси сийрек расткелине, амма, кене де, бардыр. Мисаль оларакъ, 1930 с. басылгъан «Уфукъкъа догъру» романыны кетирмек мумкюндир: бу эсерде, «татарджа» ве «татар оджасы» [25, с. 18], бир де «татарлар» [25, с. 43] киби сёз ве сёз бирикмелерине расткельмек мумкюндир.

Бу макъаленинъ сонъунда, адлары кечкен муэллифлернен берабер, мутлакъа, даа бир эдипнинъ ады анъылмалыдыр, амма онынъ бугуньде билинген (басылгъан) эсерлеринде «татар» этноними ич расткелинмемектедир. Бу муэллиф – шаир Абдулла Лятиф-задедир (1890–1938). Бу эдипнинъ яратыджылыгъы боюнджа ишни девам этмек керек, чюнки онынъ, мисаль, «Къырымтатар эдебиятынынъ сонъ деври акъкъында» теткъикъатында «татар» ве «къырымтатар» сёзлери иле бу сёзлерни булундыргъан ибарелерге («къырымтатар эдебияты», «татар миллети», «татар халкъы», «татар ханлары», «татар задекян ве мемурлары», ««бир авуч» Къырым татары», «татар кою», «татар къадыны», «татар къадынлыгъы», «татарджа») сыкъ-сыкъ расткелине [18, с. 37, 38, 44, 45, 47, 49, 51]. Яни А. Лятиф-заде озь ильмий чалышмаларында «татар» этнонимини раат-раат къуллангъан, шу себептен, оны шаирнинъ бедий эсерлеринде де корьмек пек табий оладжакътыр.

Юкъарыда кетирильген бутюн мисаллер ич бир шубе къалдырмай ки, чокъ асырлыкъ къырымтатар эдебиятынынъ энъ муим деври сайылгъан XIX а. сонъу – XX а. башы дёнеминде «татар» этноними деерлик бутюн къырымтатар муэллифлерининъ эсерлеринде ишлетильген, шу эдиплернинъ анъынынъ ве къуллангъан эдебий тиллерининъ пек муим бир унсуры олгъан ве онсыз бу эдебиятны тасавур этмек биле кучьтир. «Татар» сёзю о девир къырымтатар эдебиятынынъ энъ муим эсерлеринде, айрыджа, о йылларнынъ шиириетининъ энъ белли мисраларында ер алгъан, шу мисралардаки маневий джошкъунлыкъ ве эеджан исе юз йылдан зияде, хусусан, энъ агъыр вакъытларда къырымтатарларны, не ерде булунса-булунсынлар, – Ватан-Къырымдамы, сюргюнлик ерлериндеми, хиджрет топракъларындамы, – аякъта туткъан, оларгъа кучь берген, умют багъышлагъандыр.

Къырымтатар миллетининъ ады денъишмелерге огъратылса, сонъ дередже буюк ихтимал иле, бутюн анъылгъан метинлер де зарар корер: я оларнынъ белли сёзлери денъиштирилир, я да эсерлернинъ озьлерини «унуттырмагъа» арекет этилир. Бунынъ акъибетлерини де козь огюне кетирмек зор олмамалыдыр.