Свободные радикалы и трансдукция сигналов в клетках
- Авторы: Мартинович Г.Г1, Мартинович И.В1, Войнаровский В.В1, Григорьева Д.В1, Горудко И.В1, Панасенко О.М2
-
Учреждения:
- Белорусский государственный университет
- Федеральный научно-клинический центр физико-химической медицины имени академика Ю.М. Лопухина ФМБА России
- Выпуск: Том 68, № 4 (2023)
- Страницы: 667-684
- Раздел: Статьи
- URL: https://journals.rcsi.science/0006-3029/article/view/142120
- DOI: https://doi.org/10.31857/S0006302923040063
- EDN: https://elibrary.ru/KJSYZR
- ID: 142120
Цитировать
Аннотация
Об авторах
Г. Г Мартинович
Белорусский государственный университет
Email: martinovichgg@bsu.by
Минск, Республика Беларусь
И. В Мартинович
Белорусский государственный университетМинск, Республика Беларусь
В. В Войнаровский
Белорусский государственный университетМинск, Республика Беларусь
Д. В Григорьева
Белорусский государственный университетМинск, Республика Беларусь
И. В Горудко
Белорусский государственный университетМинск, Республика Беларусь
О. М Панасенко
Федеральный научно-клинический центр физико-химической медицины имени академика Ю.М. Лопухина ФМБА РоссииМосква, Россия
Список литературы
- R. Gerschman, D. L. Gilbert, S. W. Nye, et al., Science, 119 (3097), 623 (1954).
- Б. Н. Тарусов, Основы биологического действия радиоактивных излучений (Медгиз, М., 1954).
- Н. М. Эмануэль, Тр. Моск. об-ва испыт. природы, 7, 73 (1963).
- Н. М. Эмануэль, Р. Е. Кавецкий, Б. Н. Тарусов и др., Биофизика рака (Наук. думка, Киев, 1976).
- А. Boveris and B. Chance, Biochem. J., 134 (3), 707 (1973).
- E. Cadenas, Ann. Rev. Biochem., 58 (1), 79 (1989).
- D. Harman, J. Gerontol., 11 (3), 298 (1956).
- В. Х. Хавинсон, В. А. Баринов, А. В. Арутюнян и др., Свободнорадикальное окисление и старение (Наука, СПб, 2003).
- Н. К. Зенков, П. М. Кожин, А. В. Чечушков и др., Успехи геронтологии, 33 (1), 10 (2020).
- А. Ф. Ванин и Р. М. Налбандян, Биофизика, 10, 167 (1965).
- А. Ф. Ванин, Л. А. Блюменфельд и А. Г. Четвериков, Биофизика, 12 (5), 829 (1967).
- L. J. Ignarro, Biosci. Rep., 19 (2), 51 (1999).
- H. Sauer, M. Wartenberg, and J. Hescheler, Cell. Physiol. Biochem., 11, 173 (2001).
- Г. Г. Мартинович, Активные формы кислорода в регуляции функций и свойств клеток: явления и механизмы (БГУ, Минск, 2021).
- U. Forstermann and W. C. Sessa, Eur. Heart J., 33 (7), 829 (2012).
- H. Sies and D. P. Jones, Nat. Rev. Mol. Cell Biol., 21 (3), 1 (2020).
- J. D. Lambeth, Nat. Rev. Immunol., 4, 181 (2004).
- K. Bedard and H. Krause, Physiol. Rev., 87, 245 (2007).
- D. Robertson, R. Farid, C. Moser, et al., Nature, 368, 425 (1994).
- A. R. Cross and A. W. Segal, Biochim. Biophys. Acta, 1657, 1 (2004).
- J. D. Lambeth, G. Cheng, R. S. Arnold, et al., Trends Biochem. Sci., 25, 459 (2000).
- K. Rokutan, T. Kawahara, Y. Kuwano, et al., Semin. Immunopathol., 30, 315 (2008).
- N. K. Lee, Y. G. Choi, J. Y. Baik, et al., Blood, 106, 852 (2005).
- S. Sorce and H. Krause, Antioxid. Redox Signal., 11, 2481 (2009).
- I. Helmcke, S. Heumuller, R. Tikkanen, et al., Antioxid. Redox Signal., 11, 1279 (2008).
- K. Rokutan, T. Kawahara, Y. Kuwano, et al., Antioxid. Redox Signal., 8, 1573 (2006).
- C. Cheret, A. Gervais, A. Lelli, et al., J. Neurosci., 28, 12039 (2008).
- D. Vara, R. K. Mailer, A. Tarafdar, et al., Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol., 41, 683 (2021).
- B. Lassegue, D. Sorescu, K. Szocs, et al., Circ. Res., 88, 888 (2001).
- P. N. Seshiah, D. S. Weber, P. Rocic, et al., Circ. Res., 91, 406 (2002).
- D. I. Brown and K. K. Griendling, Free Radic. Biol. Med., 47, 1239 (2009).
- M. Ushio-Fukai, Sci. STKE, 2006, re8 (2006).
- M. V. Tejada-Simon, F. Serrano, L. E. Villasana, et al., Mol. Cell Neurosci., 29, 97 (2005).
- R. Dworakowski, S. P. Alom-Ruiz, and A. M. Shah, Pharmacol. Rep., 60, 21 (2008).
- M. Ushio-Fukai, Antioxid. Redox Signal., 9, 731 (2007).
- O. Jung, J. G. Schreiber, H. Geiger, et al., Circulation, 109, 1795 (2004).
- B. Banfi, B. Malgrange, J. Knisz, et al., J. Biol. Chem., 279, 46065 (2004).
- W. J. Clerici, K. Hensley, D. L. DiMartino, et al., Heart Res., 98, 116 (1996).
- T. Ago, T. Kitazono, H. Ooboshi, et al., Circulation, 109, 227 (2004).
- I. Cucoranu, R. Clempus, A. Dikalova, et al. Circ. Res., 97, 900 (2005).
- W. Chamulitrat, W. Stremmel, T. Kawahara, et al., J. Invest. Dermatol., 122, 1000 (2004).
- S. Yang, P. Madyastha, S. Bingel, et al., J. Biol. Chem., 276, 5452 (2001).
- P. Vallet, Y. Charnay, K. Steger, et al., Neuroscience, 132, 233 (2005).
- I. Carmona-Cuenca, B. Herrera, J. J. Ventura, et al., J. Cell Physiol., 207, 322 (2006).
- M. Geiszt, J. B. Kopp, P.Varnai, et al., Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 97, 8010 (2000).
- L. L. Hilenski, R. E. Clempus, M. Quinn, et al., Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol., 24, 677 (2004).
- J. Kuroda, K. Nakagawa, T. Yamasaki, et al., Genes & Cells, 10, 1139 (2005).
- J. Kuroda, T. Ago, S. Matsushima et al., Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 107, 15565 (2010).
- Y. Maejima, J. Kuroda, S. Matsushima, et al., J. Mol. Cell. Cardiol., 50, 408 (2011).
- G. Cheng, Z. Cao, X. Xu, et al., Gene, 269, 131 (2001).
- D. B. Jay, C. A. Papaharalambus, B. Seidel-Rogol, et al., Free Radic. Biol. Med., 45, 329 (2008).
- R. S. BelAiba, T. Djordjevic, A. Petry, et al., Free Radic. Biol. Med., 42, 446 (2007).
- S. S. Brar, Z. Corbin, T. P. Kennedy, et al., Am. J. Physiol., 285, C353 (2003).
- A. S. Kamiguti, L. Serrander, K. Lin, et al., J. Immunol., 175, 8424 (2005).
- J. Si, J. Behar, J. Wands, et al., Am. J. Physiol. Gastrointest. Liver Physiol., 294, G174 (2008).
- C. Dupuy, R. Ohayon, A. Valent, et al., J. Biol. Chem., 274, 37265 (1999).
- R. Forteza, M. Salathe, F. Miot, et al., Am. J. Respir. Cell Mol. Biol., 32, 462 (2005).
- D. Wang, X. De Deken, M. Milenkovic, et al. J. Biol. Chem., 280, 3096 (2005).
- F. Gu, A. Kruger, H. Roggenkamp, et al., Sci. Signaling, 14 (709), eabe3800 (2021).
- K. Fiedorczuk, J. A. Letts, G. Degliesposti, et al. Nature, 538 (7625), 406 (2016).
- C. C. Page, C. C. Moser, X. Chen, et al., Nature, 402 (6757), 47 (1999).
- F. Scialo, D. J. Fernandez-Ayala, and A. Sanz, Front. Physiol., 8, 428 (2017).
- A. A. Starkov, Ann. N. Y. Acad. Sci., 1147, 37 (2008).
- S. S. Korshunov, V. P. Skulachev, and A. A. Starkov, FEBS Lett., 416, 15 (1997).
- S. T. Ohnishi, T. Ohnishi, S. Muranaka, et al., J. Bioenerg. Biomembr., 37, 1 (2005).
- L. A. Sazanov and P. Hinchliffe, Science, 311 (5766), 1430 (2006).
- L. A. Sazanov, J. Bioenerg. Biomembr., 46, 247 (2014).
- V. Massey, J. Biol. Chem., 269, 22459 (1994).
- A. Galkin and U. Brandt, J. Biol. Chem., 280, 30129 (2005).
- S. Raha and B. Robinson, Trends Biochem. Sci., 25, 502 (2000).
- S. Drose and U. Brandt, J. Biol. Chem., 283, 21649 (2008).
- A. Boveris and E. Cadenas, IUBMB Life, 50, 1 (2000).
- E. Cadenas, Mol. Asp. Med., 25, 17 (2004).
- A. Y. Andreyev, Y. E. Kushnareva, and A. A. Starkov, Biochemistry (Moscow), 70, 200 (2005).
- L. A. Sena and N. S. Chandel, Mol. Cell., 48, 158 (2012).
- G. S. Shadel and T. L. Horvath, Cell, 163 (3), 560 (2015).
- A. V. Kudryavtseva, G. S. Krasnov, A. A. Dmitriev, et al., Oncotarget, 7 (29), 44879 (2016).
- J. McCord and I. Fridivich, J. Biol. Chem., 244 (60), 6049 (1969).
- R. H. Holm, P. Kennepohl, and E. I. Solomon, Chem. Rev., 96, 2239 (1996).
- J. Slot, H. J. Geuze, B. A. Freeman, et al., Lab. Invest., 55, 363 (1986).
- K. A. Hopkin, M. A. Papazian, and H. M. Steinman, J. Biol. Chem., 267, 24253 (1992).
- H. D. Youn, E. J. Kim, J. H. Roe, et al., Biochemistry, 318, 889 (1996).
- A. Houldsworth, A. Hodgkinson, S. Shaw, et al., Gene, 569, 41 (2015).
- S. Govatati, S. Malempati, B. Saradamma, et al., Tumor Biol., 37, 10357 (2016).
- I. Batinic-Haberle, A. Tovmasyan, E. R. Roberts, et al., Antioxid. Redox Signal., 20, 2372 (2014).
- C. A. Massaad, T. M. Washington, R. G. Pautler, et al., Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 106, 13576 (2009).
- K. Baumgart, V. Simkova, F. Wagner, et al., Intensive Care Med., 35, 344 (2009).
- Г. Г. Мартинович, И. В. Мартинович и С. Н. Черенкевич, Биофизика, 56 (3), 465 (2011).
- D. P. Jones and H. Sies, Antioxid. Redox Signal., 23 (9), 734 (2015).
- M. Reth, Nat. Immunol., 3, 1129 (2002).
- M. A. Wouters, S. W. Fan, and N. L. Haworth, Antioxid. Redox Signal., 12 (1), 53 (2010).
- L. S. Terada, J. Cell Biol., 174 (5), 615 (2006).
- J. Lopez-Barneo, J. R. Lopez-Lopez, J. Urena, et al., Science, 241 (4865), 580 (1988).
- E. Cutz, J. Pan, H. Yeger, et al., Semin. Cell Dev. Biol., 24 (1), 40 (2013).
- В. П. Скулачев, Биохимия, 66, 7 (2001).
- L. Gao, P. Gonzdlez-Rodriguez, P. Ortega-Sdenz, et al., Redox Biol., 12, 908 (2017).
- M. C. Fernandez-Aguera, L. Gao, P. Gonzdlez-Rodriguez, et al., Cell Metab., 22, 825 (2015).
- A. Platero-Luengo, S. Gonzdlez-Granero, R. Durdn, et al., Cell, 156, 291 (2014).
- X. W. Fu, D. Wang, C. A. Nurse, et al., Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 97 (8), 4374 (2000).
- J. Buttigieg, J. Pan, H. Yeger, et al., Am. J. Physiol. Lung Cell. Mol. Physiol., 303 (7), L598 (2012).
- D. Wang, C. Youngson, V. Wong, et al., Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 93 (23), 13182 (1996).
- P. Kazemian, R. Stephenson, H. Yeger, et al., Respir. Physiol., 126, 89 (2001).
- R. M. Touyz, X. Chen, F. Tabet, et al., Circ. Res., 90, 1205 (2002).
- A. M. Hashad, M. Sancho, S. E. Brett, et al., Sci. Rep., 8, 3445 (2018).
- O. F. Harraz, R. R. Abd El-Rahman, K. Bigdely-Shamloo, et al., Circ. Res., 115, 650 (2014).
- H. I. Krieger-Brauer, and H. Kather, J. Clin. Invest., 89, 1006 (1992).
- K. Mahadev, H. Motoshima, X. Wu, et al., Mol. Cell. Biol., 24 (5), 1844 (2004).
- X. Wu and K. J. Williams, Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol., 32, 1236 (2012).
- B. L. Seely, P. A. Staubs, D. R. Reichart, et al., Diabetes, 45 (10), 1379 (1996).
- G. G. Martinovich, I. V. Martinovich, and S. N. Cherenkevich, Bull. Exp. Biol. Med., 147 (4), 469 (2009).
- G. G. Martinovich, E. N. Golubeva, I. V. Martinovich, et al., J. Biophys., 2012, 921653 (2012).
- Г. Г. Мартинович, И. В. Мартинович, А. В. Вчерашняя и др., Докл. НАН Беларуси, 60 (5), 96 (2016).
- Г. Г. Мартинович, И. В. Мартинович, А. В. Вчерашняя и др., Биофизика, 61 (6), 1164 (2016).
- A. V. Vcherashniaya, I. V. Martinovich, G. G. Martinovich, et al., J. Appl. Spectroscopy, 87 (3), 515 (2020).
- Г. Г. Мартинович, И. В. Мартинович, А. В. Вчерашняя и др., Биофизика, 62 (6), 1142 (2017).
- D. P. Jones, Am. J. Physiol. Cell Physiol., 295, C849 (2008).
- H. Sies, C. Berndt, and D. P. Jones, Annu. Rev. Biochem., 86 (25), 715 (2017).
- Г. Г. Мартинович и С. Н. Черенкевич, Окислительно-восстановительные процессы в клетках (БГУ, Минск, 2008).
- M. Narasimhan and N. S. Rajasekaran, Biochim. Biophys. Acta - Mol. Basis Dis., 1852, 53 (2015).
- Z. Huang, C. Chen, Z. Zeng, et al., FASEB J., 15, 19 (2001).
- Y. Lee, H. G. Kim, H. I. Jung, et al., Mol. Cells, 14, 305 (2002).
- Г. Г. Мартинович, И. В. Мартинович, Е. Н. Голубева и др., Изв. НАН Беларуси. Сер. мед. наук, № 2, 85 (2012).
- S. Kannan, V. R. Muthusamy, K. J. Whitehead, et al., Cardiovasc. Res., 100, 63 (2013).
- D. E. Handy and J. Loscalzo, Free Radic. Biol. Med., 109, 114 (2017).
- X. G. Lei, J. H. Zhu, W. H. Cheng, et al., Physiol. Rev., 96, 307 (2016).
- J. P. McClung, C. A. Roneker, W. Mu, et al., Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 101, 8852 (2004).
- J. D. Watson, Lancet, 383 (9919), 841 (2014).
- D. E. Warburton, C. W. Nicol, and S. S. Bredin, Can. Med. Assoc. J., 174, 801 (2006).
- M. Ristow, K. Zarse, A. Oberbach, et al., Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 106, 8665 (2009).
- Г. Г. Мартинович и С. Н. Черенкевич, Успехи физиологич. наук, 39 (3), 29 (2008).
- A. V. Ulasov, A. A. Rosenkranz, G. P. Georgiev, et al., Life Sciences, 291, 120111 (2021).
- P. Canning, F. J. Sorrell, and A. N. Bullock, Free Radic. Biol. Med., 88, 101 (2015).
- M. Kobayashi, L. Li, N. Iwamoto, et al., Mol. Cell. Biol., 29, 493 (2009).
- D. D. Zhang and M. Hannink, Mol, Cell, Biol., 23, 8137 (2003).
- J. Zhu, H. Wang, F. Chen, et al., Free Radic. Biol. Med., 99, 544 (2016).
- Н. К. Зенков, А. В. Чечушков, П. М. Кожин и др., Биохимия, 82 (5), 749 (2017).
- M. C. Lu, J. A. Ji, Z. Y. Jiang, et al. Med. Res. Rev., 36, 924 (2016).
- M. C. Egbujor, M. Petrosino, K. Zuhra, et al., Antioxidants, 11 (7), 1255 (2022).
- S. Qin and D. X. Hou, Engineering, 3 (5), 738 (2017).
- Г. Г. Мартинович, И. В. Мартинович, А. В. Вчерашняя и др., Биофизика, 65 (6), 1081 (2020).
- X.J. Wang, J. D. Hayes, L. G. Higgins, et al., Chem. Biol., 17 (1), 75 (2010).
- A. T. Dinkova-Kostova, J. W. Fahey, and P. Talalay, Methods Enzymol., 382, 423 (2004).
- F. Hong, K. R. Sekhar, M. L. Freeman, et al., J. Biol. Chem., 280, 31768 (2005).
- F. Hong, M. L. Freeman, and D. C. Liebler, Chem. Res. Toxicol., 18, 1917 (2005).
- S. Fourquet, R. Guerois, D. Biard, et al., J. Biol. Chem., 285, 8463 (2010).
- T. Suzuki, A. Muramatsu, R. Saito, et al., Cell Rep., 28, 746 (2019).
- R. Venugopal and A. K. Jaiswal, J. Clin. Invest., 93, 14960 (1996).
- J. D. Hayes and A. T. Dinkova-Kostova, Trends Biochem. Sci., 39 (4), 199 (2014).
- Y. Mitsuishi, K. Taguchi, Y. Kawatani, et al., Cancer Cell, 22, 66 (2012).
- E. Sun, H. Erb, and T. H. Murphy, Bioch. Biophys. Res.Com., 326, 371 (2005).
- S. Kovac, P. R. Angelova, K. M. Holmstrom, et al., Biochim. Biophys. Acta, 1850, 794 (2015).
- S. N. Zucker, E. E. Fink, A. Bagati, et al., Mol. Cell, 53, 916 (2014).
- S. Mannava, D. Zhuang, J. R. Nair, et al., Blood, 119, 1450 (2012).
- M. Ying, J. Tilghman, Y. Wei, et al., J. Biol. Chem., 289, 32742 (2014).
- F. A. Simmen, Y. Su, R. Xiao, et al., Reprod. Biol. Endocrinol., 6, 41 (2008).
- R. M. Bonett, F. Hu, P. Bagamasbad, et al., Endocrinology, 150, 1757 (2009).
- H. Imataka, K. Sogawa, K. Yasumoto, et al. EMBO J., 11, 3663 (1992).
- Q. Yan, B. He, G. Hao et al., Life Sci., 233, 116641 (2019).
- E. E. Fink, S. Moparthy, A. Bagati, et al., Cell Rep., 25, 212 (2018).
- B. Chhunchha, E. Kubo, and D. P. Singh, Cells, 8 (10), 1159 (2019).
- B. Chhunchha, E. Kubo, and D. P. Singh, Cells, 11 (8), 1266 (2022).
- C. S. Pillay, J. H. Hofmeyr, L. N. Mashamaite, et al., Antioxid. Redox Signal., 18, 2075 (2013).
- F. Q. Schafer and G. R. Buettner, Free Rad. Biol. Med. 30, 1191 (2001).
- J. T. Hancock, R. Desikan, S. J. Neill, et al. J. Theor. Biol., 226, 65 (2004).
- Г. Г. Мартинович и С. Н. Черенкевич, Вестн. Белорус. гос. ун-та. Сер. 1, № 1, 28 (2004).
- G. G. Martinovich, S. N. Cherenkevich, and H. Sauer, Eur. Biophys. J., 34 (7), 937 (2005).
- Г. Г. Мартинович, И. В. Мартинович и С. Н. Черенкевич, Биофизика, 53 (4), 618 (2008).
- Y. M. Go, J. J. Gipp, R. T. Mulcahy, et al., J. Biol. Chem., 279, 5837 (2004).
- M. Kemp, Y. M. Go, and D. P. Jones, Free Radic. Biol. Med., 44, 921 (2008).
- L. Flohe, Biochim. Biophys. Acta - General Subjects, 1830 (5), 3139 (2013).
- G. G. Martinovich, I. V. Martinovich, S. N. Cherenkevich, et al. Cell Biochem. Biophys., 58 (2), 75 (2010).
- D. P. Jones, Y. M. Go, C. L. Anderson, et al., FASEB J., 18 (11), 1246 (2004).
- Г. Г. Мартинович и С. Н. Черенкевич, Вестн. Белорус. гос. ун-та. Сер. 1, № 3, 1 (2004).
- Г. Г. Мартинович, И. В. Мартинович, Е. Б. Меньщикова и др., Докл. НАН Беларуси, 59 (3), 82 (2015).
- S. Clement, J. M. Campbell, W. Deng, et al. Advanced Science, 7 (24), 2003584 (2020).
- M. Elas, K. Ichikawa, and H. J. Halpern, Radiat. Res., 177 (4), 514 (2012).
- G. Bacic, A. Pavicevic, and F. Peyrot, Redox Biol., 8, 226 (2016).
- A. Adhikari, S. Mondal, M. Das, et al., ACS Biomater. Sci. Eng., 7 (6), 2475 (2021).
- S. Mondal, A. Adhikari, R. Ghosh, et al., MRS Advances, 6 (16), 427 (2021).
- J. Meng, Z. Lv, Y. Zhang, et al., Antioxid. Redox Signal., 34 (14), 1069 (2021).